Հենրիկ Էդոյեան. «Պէտք է գտնել այն, ինչը կայ, և ոչ թէ փնտռել այն, ինչը չկայ»

1960ական թուականներու «երիտասարդ բանաստեղծներ»ու սերունդին առաջատար անուններէն մէկը՝  Հենրիկ Էդոյեանը, այսօր հայրենի բանաստեղծութեան աւագ սերունդի երեւելի անուններէն մէկը։ Ան նաեւ գրականագիտական կարեւոր երկերու հեղինակ է։  «Գրական թերթ»ի հետ հարցազրոյցի ընթացքին, ան բանաստեղծութեան ներկայ վիճակի մասին հետաքրքրական արժեւորումներ կատարած է։
 
«Գրական Թերթ». – Սկսենք մեր խառնակ օրերում բանաստեղծութեան տեղն ու դերը գտնելուց:
Հենրիկ Էդոյեան.- Իրօք, օրերը խառնակ են, մթնոլորտը` անհաստատ եւ անկայուն, ակնյայտօրէն աշխարհում փոխւում է կարեւորագոյն մի բան: Պատկերաւոր ասած` մի ձեռք ցնցում է համաշխարհային Ոգու ծառը. ի՞նչը կը մնայ նրա վրայ այդ ցնցումներից յետոյ. Համլետի բառերով ասած` «այ, հարցն հէնց այդ է…»: Շատերը կարծում են (եւ ոչ առանց հիմքի), որ ցած թափուող պտուղներից մէկը, գուցէ եւ ամենաէականը, արուեստն է, այն բարձրագոյն արժէքը, որ ուղեկցել է մարդուն նրա հազարամեակների ընթացքում, ոչ միայն ուղեկցել, այլեւ ստեղծել է նրան, քանի որ մարդն անաւարտ էութիւն է, որի վրայ աշխատում են «բարձրագոյն ոգիները»` նրան տալով ձեւ, նպատակ, իմաստ, կառուցուածք, շարժում եւ այլն: Ինչպէս ասում են` «ոգին ստեղծւում է ամէն ժամ եւ ոչ թէ տրւում է պատրաստի»: 

Այն, ինչ կատարւում է ժամանակակից արուեստում, մտածելու եւ տագնապելու առիթ է տալիս. ոմանք գրում են Պատմութեան աւարտի մասին (Ֆուկույամա), ոմանք` Փիլիսոփայութեան (Կ. Սվասեան), իսկ գրականութեան եւ յատկապէս պոէզիայի վախճանի մասին կասկածներն ու տագնապները սփռուած են ժամանակակից պոէզիայի համարեա բոլոր էջերում: Դա կապուած է ոչ միայն «խառնակ օրեր»ի, այլեւ պոէզիայի ներքին տեղաշարժերի, նրա նպատակի, իմաստային ոլորտների, ֆունկցիաների եւ այլ հարցերի փոփոխութիւնների հետ: Կ'ուզենայի այստեղ ասել, որ պոէզիայի եւ ընդհանրապէս ամբողջ արուեստի վրայ ծանրացած են եղել շատ ու շատ ուսմունքներ (երբեմն կեղծ, երբեմն մակերեսային, երբեմն` օտար), որոնք սահմանափակել են, նեղացրել, յաճախ նաեւ սպանել են նրան: Օրինակ` գրականութիւնն իբրեւ սոցիալական երեւոյթ (որի ծայրայեղ դրսեւորումն է մարքսիզմը), որը մարդուն ընկալում է նրա միայն սոցիալական-քաղաքական յարաբերութիւնների տեսանկիւնից (դրա հետեւանքները յայտնի են բոլորին), կամ գրականութեան հոգեվերլուծական մեկնաբանութիւնը, որը գրականութեան մէջ մարդուն ընկալում է սոսկ կենսաբանական-անգիտակցական տեսանկիւնից` մարդուն զրկելով նրա ամբողջական նկարագրից` մարդկային բարձր աշխարհից նրան նետելով կենդանական ցածր աշխարհ: Գրականութիւնն, ի հարկէ, պէտք է ազատուի այս ամէնից: Դեռեւս Արիստոտէլն է ասել, որ պոէզիան անհետանում է, երբ նրանից պահանջում են աւելին, քան նա կարող է տալ: Պատմութեան, քաղաքականութեան եւ այլ հարցեր չեն կարող լուծուել բանաստեղծութեամբ. ոչ միայն բանաստեղծութիւնն է «փչանում» դրանից, այլ հէնց այն, ինչին իբրեւ թէ փորձում է «օգնել» նա: Այդ ամէնին բանաստեղծութիւնը մօտենում է միջնորդաւորուած կերպով, այլ ոչ` ուղղակի: Պոէզիան «վառւում» է, երբ շատ է մօտենում կեանքին. կեանքի եւ պոէզիայի միջեւ պէտք է որոշակի տարածութիւն լինի: Եթէ օրերը շատ են «խառնակ», ապա դա չի նշանակում, որ պոէզիան նոյնպէս խառնակ պէտք է լինի, գուցէ` հակառա՞կը: Չարենցեան «ժամանակի շունչը» ես չեմ ընկալում որպէս ժամանակի անմիջական արտացոլում: Ես այն համոզմանն եմ, որ պոէզիան ոչ թէ այնպիսին է, ինչպէս ժամանակը, որի «շունչը» պէտք է դառնայ, այլ ժամանակն է այնպիսին, ինչպիսին այն վերաստեղծւում է պոէզիայի մէջ: Պատմութեան մէջ կամ հասարակական կեանքում բոլոր էական փոփոխութիւնները նախ եւ առաջ արտայայտւում են պոէզիայի եւ ընդհանրապէս` արուեստի մէջ, յետոյ նոր միայն մուտք գործում իրականութիւն: Այսինքն` իմ կարծիքով պոէզիայի հիմքերը պէտք է փնտռել ոչ թէ իրականութեան մէջ, ինչպիսին մենք այն պատկերացնում ենք, կարծելով, թէ մենք նախապէս գիտենք այդ իրականութիւնը եւ նրա ճշգրիտ կամ սխալ արտացոլումը փնտռում ենք գրականութեան մէջ, որը գրականութիւնը դարձնում է անկարեւոր եւ երկրորդական երեւոյթ` նրան զրկելով ստեղծագործական հնարաւորութիւնից եւ այն վերածելով գեղարուեստական մի քանի հնարքների պարզ վարպետութեան: Պոէզիան «ամենաազատ արուեստ»ն է, հետեւաբար նա կախուած չէ որեւէ այլ երեւոյթից, բացառութեամբ լեզուից, որն արդէն խօսակցութեան ուրիշ ոլորտի է վերաբերում: Եւ իբրեւ ամենաազատ արուեստ նա միշտ իր առաջնային տեղն ունի մարդկային Ոգու պատմութեան մէջ, անկախ այն հանգամանքից, թէ որքան մեծ է նրա ազդեցութեան կամ հասարակական ներգործութեան շառաւիղը. ոչ թէ նրա հորիզոնական լայնութիւնը, այլ` ուղղահայեաց խորութիւնը:

Գ. Թ. – XXI դարի բանաստեղծութիւն. նման ժամանակագրութիւնը արդեօ՞ք ճիշտ է:

Հ. Է. - Իմ կարծիքով XXI դարի բանաստեղծութեան մասին դժուար է խօսել իբրեւ գեղարուեստական ընդգծուած ինքնուրոյն ուղղութեան, նրա առանձնայատուկ կողմերի կամ ամբողջական նկարագրի մասին: Այն դեռեւս ամուր կապուած է XX դարի բանաստեղծական փորձի հետ եւ անհրաժեշտ է որոշակի ժամանակ` ըմբռնելու նրա զարգացման հիմնական ուղիները: Մի բան պարզ է, որ այն, ըստ էութեան, մարդու ներքին ազատութեան, իրերի աշխարհում կողմնորոշուելու, սեփական գոյութիւնը գիտակցելու եւ իր անհատական կամքը զարգացնելու միջոց է, որը բնորոշ է յատկապէս ժամանակակից պոստինդուստրիալ հասարակութեանը:

Գ. Թ. – Բանաստեղծութիւնը ոչ միայն «զուարթ արուեստ» է, այլեւ ընտրեալների տրուածութիւն: Ի՞նչ կ'ասէք այս մասին:

Հ. Է. - Իհարկէ, բանաստեղծութիւնը «զուարթ արուեստէ է, նայած թէ ինչ իմաստ է դրւում այդ արտայայտութեան մէջ: Բանաստեղծութիւնը չի գրւում հաճոյքի համար, թէեւ հաճոյքը նրա անմիջական հետեւանքն է. նրանք իրարից պարզապէս անբաժան են: Իբրեւ պարադոքս կարելի է ասել, որ հաճոյքի համար գրուած գործերը, ըստ էութեան, հաճոյք չեն պատճառում. հաճոյքը հետեւանքն է ճանաչողութեան եւ վերապրման, որը մարդուն տալիս է ներքին ինքնավստահութիւն եւ սեփական կեանքի վերաիմաստաւորում կամ վերագնահատութիւն: Մնացածը հոգեբանական ինքնուրոյն պրոցես է, անձնական մօտեցում, որը չի կարող նոյնութեամբ կրկնուել մի ուրիշի մէջ, քանի որ մարդկային աշխարհում բացարձակ նոյնութիւն գոյութիւն չունի. հիմքերը նոյնն են, անհատական մարմնաւորումները` տարբեր:

Բնականաբար, ստեղծագործութեան համար անհրաժեշտ է օժտուածութիւն, մարդու ներքին հոգեկան-ինտելեկտուալ առանձնայատուկ կառուցուածք, այսպէս ասած` անհատական փորձ, որը զգացմունքի եւ գիտակցութեան հանդիպման վայրն է. զգացմունքն առանց գիտակցութեան եւ գիտակցութիւնն առանց զգացմունքի` արուեստի համար մեռած հասկացութիւններ են, այսինքն` բացակայում է փորձը, այն, ինչ Ռ. Մ. Ռիլկէն համարում էր ստեղծագործութեան սկիզբը: Իսկ ընտրեալների մասին պատկերացումը գալիս է դեռեւս ռոմանտիզմից: Ժամանակակից մարդը, ելնելով մի շարք հանգամանքներից, այդ բառի նկատմամբ չունի նախկին պատկերացումը եւ վստահութիւնը` նախընտրելով հաւասարութեան սկզբունքը, որն ունի իր դրական եւ բացասական կողմերը: Ի հարկէ, կեանքի առջեւ բոլորն են հաւասար, բայց ստեղծագործական պլանում գրողն այնուամենայնիւ ունի իր անանցանելի սահմանագիծը: Իմ կարծիքով` չի կարելի նրան այդքան հասարակացնել:

Գ. Թ. – Գրող-ընթերցող կապի խաթարուածութիւնը կարծես այս օրերի համար է ասուած, բայց ո՞րն է այս խաթարուած վիճակի Ձեր բացատրութիւնը:

Հ. Է. - Ընթերցողը բանաստեղծի հակառակորդը չէ, ոչ էլ նրա կրկնօրինակը. դա մի մարդ է, որն ուզում է իր գոյութեան հիմքերը գտնել բանաստեղծութեան տեքստի մէջ. երկու համարժէք էութիւններ, որոնք միանում են ընդհանուր մի տեքստի շրջանակներում: Բնականաբար, նմանները ձգտում են իրար. ընթերցողների խայտաբղէտ հասարակութիւնը ինքն է կատարում իր ընտրութիւնը. իւրաքանչիւրը գտնում է այն, ինչը յարմար է գտնում իրեն: Ասա` ով է ընթերցողդ, եւ ես կ'ասեմ` ով ես դու, կամ` ասա` ինչ բանաստեղծի ես սիրում, եւ ես կ'ասեմ` ով ես դու, ընթերցող: Դրանք երկու ճանապարհորդներ են, որոնք ընդհանուր ճանապարհի վրայ գտնում են իրար (կարող է պատահել, որ չեն գտնում, իսկ չեն գտնում այն պատճառով, որ չեն փնտրում): Ամէն դէպքում, իմ կարծիքով, ընթերցողի խնդիր պոէզիան չի դնում, դա իր ֆունկցիաներից դուրս է, դրանով կարող են զբաղուել բոլորը, բացի հեղինակից: Բայց այժմ ընթերցողը շատերի համար դարձել է սարսափազդու մի զէնք, որով կարելի է ահաբեկել ցանկացած հեղինակի. ստեղծագործութեան որակը, ըստ էութեան, կախուած չէ ընթերցողների քանակից, հակառակ դէպքում արուեստը կարող է իսպառ անհետանալ, ինչի ականատեսը երբեմն լինում ենք մենք: Ամէն դէպքում, նաեւ մեր օրերում, ընթերցողի խնդիր պոէզիան չունի, այդ խնդիրը հաւանաբար պէտք է ընթերցողին թողնել:

Գ. Թ. – Գրականագիտական միտքը չի հասցնում ոչ միայն մեկնել, այլ գոնէ ինչ-որ ձեւով հետեւել ստեղծուող գրականութեանը, օգնել գրողին կամ ընթերցողին: Ինչպէ՞ս էք վերաբերւում դրան:

Հ. Է. - Խօսքը հաւանաբար քննադատութեան մասին է, որը պէտք է զբաղուի ընթացիկ պրոցեսով, իսկ գրականագիտութիւնը զբաղւում է արդէն լրիւ ձեւաւորուած, ժամանակի միջով անցած, փորձուած եւ արժէքաւորուած գրականութեամբ: Քննադատութիւնը մեզ մօտ վերածուել է ակադեմիական գրականագիտութեան: Նա կորցրել է ժամանակակից գրական կեանքի զգացողութիւնը, խճճուել ծանր ու լաւ չհասկացուած գրականագիտական, յաճախ նաեւ փիլիսոփայական անհարկի տերմինաբանութեան մէջ: Քննադատները երբեմն ցանկանում են աւելի «խելօք» եւ «հասկացող» լինել, քան հեղինակը, որին նրանք սիրում են խորհուրդ տալ, սովորեցնել, խրատել եւ այլն` իրենք չունենալով դրա իրաւունքը: Ցաւօք սրտի, Հայաստանում այժմ բացակայում է քիչ թէ շատ բաւարար գրական քննադատութիւն, կարելի է ասել, որ դա պարզապէս բացակայում է: Քննադատական որոշ փորձեր կամ ապակողմնորոշում են ընթերցողին (փոխանակ նրան օգնելու), կա՛մ խճողում են հարցերը, աւելի զբաղւում ստեղծագործութիւնից դուրս գտնուող խնդիրներով, քան բուն ստեղծագործութեամբ, չմտնելով տեքստի մէջ: Պատճառը, իմ կարծիքով, կա՛մ սեփական ամբիցիաներն են, կա՛մ տգիտութիւնը, կա՛մ գեղարուեստական ճաշակի խիստ ցածր մակարդակը (կա՛մ այդ բոլորը միասին): Անկախութեան շրջանում մեր երկրում այդպէս էլ չստեղծուեց գրաքննադատական քիչ թէ շատ տանելի միտք, որը գրողի համար կարող էր հետաքրքիր լինել: Աղօտ, շատ յաճախ պարզապէս ծիծաղելի են պոէզիայի եւ ընդհանրապէս արուեստի մասին եղած այդ պատկերացումները, ուր կարելի է ամէն ինչ գտնել, բացի մի «անկարեւոր մանրուք»ից` պոէզիայի զգացողութիւնից: Պակասը լրացւում է անհարկի մէջբերումներով, պատահական յղումներով այս կամ այն հեղինակութեանը, յատկապէս վերջին տասնամեակների պոստմոդեռնիստական գրականագէտներին եւ փիլիսոփաներին, որի հետեւանքով ստացւում է նիւթի հետ կապ չունեցող, ընդհանուր եւ վերացական դատողութիւնների մի բառակոյտ, ուր ընթերցողը միայն իր վառ երեւակայութեամբ եւ սեփական տրամաբանական «օպերացիա»ներով կարող է ինչ-որ բանական հիմք գտնել: Ամէն դէպքում, գրականութեան զարգացման համար անհրաժեշտ է ունենալ բաւարար մակարդակի քննադատութիւն, որն ի վիճակի կը լինի հրատարակուող գրքերի հոսքի մէջ գտնել եւ մատնացոյց անել իրօք արժէքաւոր ստեղծագործութիւնը, իսկ թէ դա երբ կը լինի` չեմ կարող ասել:

Գ. Թ. – Ձեր պոէզիայում ստեղծուած մարդը շատ է մտածող, շատ է ներհուն, շատ է խորասուզուած: Ինչպէ՞ս էք ընդունում այդ «շատ»ը:

Հ. Է. - Շատ լաւ, որքան «մտածող», որքան «ներհուն», այնքան աւելի լաւ: Պոէզիան ընդհանրապէս հէնց այդ «խորասուզում»ն է կեանքի եւ գոյութեան գաղտնիքի մէջ, թէեւ ես ամենեւին էլ չեմ ժխտում պոէզիայի մի ուրիշ հնարաւորութիւն, երբ, ասենք, բանաստեղծը հետեւում է իրերի արտաքին ընթացքին, կեանքի առօրեայ ձեւերին, ստեղծում իւրօրինակ «կատալոգ»` իրերի, դէպքերի, անունների եւ այլն, որոնք նոյնպէս լեզուական որոշակի ինտոնացիաների միջոցով կարող են հասնել գեղարուեստական մեծ արդիւնքի: Պէտք է միշտ յիշել, որ մարդկային կեանքի հիմքը մտածողութիւնն է, այն, ինչն իր մէջ ընդգրկում է մարդու գիտակցական եւ ենթա-գիտակցական բոլոր շերտերը: Մտածողութեան լոյսն է, որ գիտակցութեան միջոցով լուսաւորում է մարդու ենթա-գիտակցական աշխարհի ներքին ռելիեֆը, հակառակ դէպքում ենթագիտակցութիւնը կամ աւելի խոր մակարդակում` անգիտակցութիւնը չի կարող որեւէ կերպ արտայայտութիւն ստանալ լեզուական աշխարհում: Այն, ինչը երբեմն ընդունւում է որպէս ան-գիտակցութիւն, որին յաւակնում են հոգեվերլուծութիւնը սխալ հասկացող մի շարք հեղինակներ, իրականում հէնց ինքը գիտակցութիւնն է, այսինքն` անգիտակցական խաւարի փոխարէն նրանք արտայայտում են իրենց խաւար գիտակցութիւնը, իսկ անգիտակցութիւնը իրականում մնում է անմատչելի: Չարաչար սխալւում են նրանք, ովքեր ընդունելով «ազատ արուեստագէտ»ի դիմակը, իբր թէ «ազատուելով գիտակցութիւնից», ցուցադրում են իրենց «կուսական անգիտակցութիւն»ը, մինչդեռ դրա փոխարէն նրանք արտայայտում են իրենց խաթարուած գիտակցութիւնը: Իրականում նրանք չեն մօտենում արուեստի նոյնիսկ տեսանելի սահմաններին:

Գ. Թ. – Խոհն ու փիլիսոփայական ընդհանրացումները Ձեր ստեղծագործութիւնների ատաղձն են… Բուրգեր, սֆինքսներ, առասպելական եւ իրական անուններ… այդ ամէնը կեանքը սովորեցնելու համար: Ի՞նչ է սովորեցնում Ձեր պոէզիան, ո՞վ է Ձեր հասցէատէրը:

Հ. Է. - Ես չգիտեմ, թէ ինչ է սովորեցնում իմ պոէզիան, բայց գիտեմ, որ նա ոչինչ չի սովորեցնում: Պոէզիան (եւ արուեստն ընդհանրապէս) ոչինչ չի սովորեցնում, սովորեցնելը պոէզիայի բարձրագոյն նպատակը չէ: Եթէ պոէզիան իմաստութիւն է (պոէզիայի անիմաստութիւնը նոյնպէս իմաստութիւն է), ապա պէտք է յիշել, որ իմաստութիւնը որեւէ կերպ չի փոխանցւում մէկից միւսին. կարելի է փոխանցել մտքերը, գիտելիքները, գաղափարները, բայց ոչ` իմաստութիւնը, որն իր մէջ ընդգրկում, ձուլում է այդ բոլորն իրար եւ ինքն էլ մէկ աստիճան վեր կանգնում նրանցից: Պոէզիան կարող է միայն արտայայտել, այն կարող է «լինել, եւ ոչ թէ նշանակել», այն կարող է ընթերցողին դրդել մտածել, զգալ, վերապրել, զարգացնել ինքնագիտակցութիւնը, մտքով շօշափել եւ ըմբռնել իրականութիւնը, բայց թէ նա ինչ է սովորեցնում մարդու` չգիտեմ: Հետեւաբար, չեմ կարող ասել, թէ ով է իմ հասցէատէրը. հաւանաբար նա, ով կարդում է իմ ստեղծագործութիւնները եւ փորձում մտածել դրա մասին: Կոնկրէտ հասցէատիրոջ գոյութիւնը գուցէ եւ կարող է վնասել հեղինակին (պատմութեան մէջ դրա օրինակները շատ են, կարելի է եւ չթուել): Ամէն դէպքում ես նկատի ունեմ իմ ժամանակակից մարդուն, որն ապրում է ինձ հետ միասին, տեսնում եւ ապրում այն ամէնը, ինչ ես եմ տեսնում եւ ապրում, ուրեմն պէտք է որ նա ինձ աւելի լաւ հասկանայ, թէեւ բացառուած չեն նաեւ այլ տարբերակները:

Խոհն ու փիլիսոփայական ընդհանրացումները մտածողութեան անառարկելի տարրերն են, որոնք առանձնապէս ակտիւ կեանք են ստանում գրականութեան մէջ, իբրեւ գրականութեան «աննահանջ ստուերներ»: Պոէտական մտածողութիւնը, սակայն, տարբերւում է մտածողութեան միւս ձեւերից. պոէտը ըստ երեւոյթին փիլիսոփայ չէ (ամէն դէպքում` ըստ երեւոյթին), պոէզիան փիլիսոփայութիւն չէ, բայց փիլիսոփայութիւնը կարող է դառնալ նրա մեկնաբանութիւնը, փորձելով ի յայտ բերել այն «ինֆորմացիոն միջուկը», որ գործում է նրա կենտրոնում եւ ներքուստ կառավարում նրա ողջ կենսագործունէութիւնը:

Պոէտական մտածողութեան հիմքը ժամանակն է, որը լեզուական առանձնայատուկ ձեւերի միջոցով մարդուն կապում է տարածութեան հետ: Նրանցից որեւէ մէկի բացակայութեան դէպքում լեզուական բոլոր ձեւերն էլ անհետանում են: Այստեղից` պոէզիայում շատ յաճախ արտայայտուած ձգտումը դէպի Լռութիւնը, որը կատարում է համընդհանուր Լեզուի ֆունկցիա, ձգտում բացարձակին, որի ստուերը այստեղ Լռութիւնն է: Բուրգերը, սֆինքսները, առասպելները եւ այլն, ըստ էութեան, այն արխետիպային հասկացութիւն-պատկերներն են, որոնք ինֆորմացիոն որոշակի արժէք են կրում: Եթէ ինչ-որ բաներ ինչ-որ տեղ ձգտում են մտնել քո տեքստի մէջ, ապա ինչո՞ւ խանգարել նրանց, չէ՞ որ արուեստի գաղտնիքներից մէկն է` չխանգարել: Եթէ ինչ-որ բան տեղին եւ ժամանակին ուզում է մարմին ստանալ քո տեքստի մէջ, ի յայտ գալ իբրեւ պատկեր, մետաֆոր, ապա` խնդրեմ, ինքը գիտի, թէ դա ինչի համար է, նա ինքը պոէտից աւելի լաւ գիտի դա. «պոէտը չի հաւատում, բառերն են հաւատում»:

Գ. Թ. – Ձեր պոէզիայով ստեղծուած մարդը նաեւ սիրում է, բայց խենթ, ինքնակործանման պատրաստ, ճակատագրական սիրոյ պոռթկման սպասում չկայ: Թէ՞ կայ:

Հ. Է. - Իրօք, եթէ դու այնտեղ փնտռում ես ինչ-որ բան եւ չես գտնում, ուրեմն չկայ: Իրականում պէտք է գտնել այն, ինչը կայ, եւ ոչ թէ փնտռել այն, ինչը չկայ: Այնտեղ ոչ միայն «ինքնակործան սէր» չկայ, այլեւ շատ ու շատ բաներ, բայց, այնուամենայնիւ, կայ ինչ-որ բան, որը կարելի է գտնել: «Խենթ, ինքնակործան, ճակատագրական սէրը» գլխաւորապէս հանդիպում է ռոմանտիկական պոէզիայում եւ երբեմն այն ստեղծագործութիւններում, որոնք ինչ-որ չափով կապուած են ռոմանտիզմի հետ կամ կրում են նրա ազդեցութիւնը: XX դարի պօէզիայում սիրոյ նման ըմբռնում համարեա թէ անհնար է գտնել, քանի որ հոգեկան եւ մտաւոր ինքնակենտրոնացման դէպքում, որը բնորոշ է այդ պոէզիային (նրա հիմնական դրսեւորումներում), դա պարզապէս չի կարող արտայայտուել, իսկ եթէ ինչ-որ ձեւով արտայայտւում է, ապա վերածւում է կեղծ, անհամոզիչ, մակերեսային կրքերի զեղման: Իրականում սէրը կապուած է մարդու ներքին ամբողջականութեան, հոգեւոր-մարմնական անբաժանելի միասնութեան հետ, այն, ինչը չի կարելի բաժանել առանձին մասերի եւ բեկորների: Այս դէպքում սէրը երբեք չի կարող ինքնակործան կամ ճակատագրական լինել, սէրը բոլորովին հակառակ բնոյթն ունի, նա մարդուն տանում է ոչ թէ դէպի Քաոսը, այլ` Կոսմոսը, ոչ թէ կրքերի ինքնակործան խաւարը, այլ` ներքին լուսաւորումը, գիտակցութեան շողարձակումը, որը վերածւում է իւրօրինակ էպիֆանիայի (աստուածայայտնութեան): Ես գոհ կը լինէի, եթէ դրանից մի քանի կայծեր վառուէին իմ ստեղծագործութիւններում:

Գ. Թ. – Յաճախ է խօսւում այսօր գրականութեան վախճանի մասին. ի՞նչ կ'ասէիք այդ կապակցութեամբ:

Հ. Է. – Քիչ առաջ ինչ-որ ձեւով այդ մասին խօսեցինք` պատմութեան վախճան, փիլիսոփայութեան վախճան, երաժշտութեան վախճան եւ այլն: Եթէ ամէն ինչ վախճանւում է, նոյնիսկ աշխարհը (ինչպէս Թ. Ս. Էլիոթն է ասում` «ոչ թէ կրակոցով, այլ կաղկանձիւնով»), ապա կարելի է ասել, որ վախճանւում է նաեւ գրականութիւնը, բայց իրականում դա այդպէս չէ: Եթէ նա կորցնում է պատմութեան եւ հասարակական մտքի վրայ ունեցած իր նախկին անսահմանափակ ազդեցութիւնը, ապա չի նշանակում, թէ վախճանւում է: Իսկ եթէ վախճանւում է, պէտք է յիշել յոյն փիլիսոփայի այն յայտնի միտքը, որ ամէն վախճան մի նոր սկիզբ է, հետեւաբար առանց խուճապի պէտք է ապրել այն ժամանակը, որ տրուած է մեզ: Այդ վախճանի եւ նոր սկզբի միջեւ ձգուած է մի անտեսանելի կամուրջ, որը պէտք է անցնել: Եւ դա պէտք է անցնել առանց էական կորուստների, այսինքն` առանց մարդկային ներքին էութեան եւ նրա յաւերժական արժէքների խափանման: Չպէտք է մոռանալ, որ բոլոր հարցերը, այդ թւում եւ էսխատոլոգիական հարցերը, ունեն միայն մէկ լուծում` ստեղծագործութիւնը, որը տալիս է բոլոր հարցերի պատասխանները:

«Գրական թերթ», Փետրուար 12, 2014