«Փախուստից սփիւռք չի ծնւում»

Հ. ՅԱՐՈՒԹԻՒՆԵԱՆ 

 

Սպարտակ Ղարաբաղցեան: Գրող հրապարակախօս, սցենարիստ: Խորհրդային տարիներին աշխատել է Սփիւռքի հետ Մշակութային Կապի Կոմիտէում: Մշակոյթի նախարարութիւնում ղեկավարել է Սփիւռքի հետ կապերի վարչութիւնը:  Սպարտակ Ղարաբաղցեանի հետ մեր զրոյցը նպատակայարմար գտանք բաժանել երկու մասի: Առաջին մասը, որ արծարծում է սիրիահայութեան եւ արտագաղթի խնդիրները, ներկայացնում ենք ստորեւ։

- Աշխատանքի բերումով շատ ես եղել հայկական գաղթօջախներում: Կարելի է ասել՝ Սփիւռքը ճանաչում ես հինգ մատի պէս: Աւելի ճիշտ` Սփիւռքը կրում ես հոգուդ մէջ: Նաեւ քո` «Ուր գնում եմ՝ Հայաստանը հետս է» առաջին գրքի բոլոր պատմուածքներում, էսսէներում Հայաստանն էր, հայութիւնն ու հայ գաղթօջախները:

 - Ես գրքի վերնագիրը պատահական չեմ ընտրել, որովհետեւ ես երբեք Սփիւռքը Հայաստանից չեմ առանձնացրել: Սփիւռքը Հայաստանի անբաժան մասն է, հայութեան ճակատագիրը: Վերջին իրադարձութիւններն էլ փաստեցին, որ եթէ ինչ-որ մի տեղ Սփիւռքին վտանգ է սպառնում, այդ վտանգը նաեւ Հայաստանին է սպառնում: Նոյն արեան գիծն է, նոյն արեան շրջանառութիւնը: Մի պարզ օրինակ բերեմ բժշկութիւնից` եթէ մի տեղ արեան շրջանառութիւնը խաթարւում է, օրգանիզմը հիւանդանում է: Բայց մենք միայն օրգանիզմ չենք, մենք հոգեւոր միասնութիւն ենք: Շատերը դա չեն զգում:

 -Ի՞նչն է պատճառը, որ չեն զգում:

- Ըստ իս՝ պատճառներից հիմնականը նիւթապաշտութիւնն է, որ համաշխարհային հիւանդութիւն է դարձել: Դա մարդկութեան հիւանդութիւնն է, եւ մենք որքան էլ ցանկանանք մեզ այդ հիւանդութիւնից դուրս դնել, չի ստացւում: Այ, ոնց որ վարչապետը ցանկանում էր մեզ դուրս դնել համաշխարհային ճգնաժամից, չեղաւ, չէ՞: Վերջում խոստովանեց, որ ճգնաժամն է հիմնական պատճառը, որ ո'չ կարողանում ես աշխատավարձ բարձրացնել, ո'չ աշխատատեղ ստեղծել, բայց սկզբում անտեսում էին, ուրիշ բաներից էին խօսում՝ առանց հարցի մէջ խորանալու: Սա միայն ֆիզիկական կողմն է, բայց դրանից աւելի շատ տուժում է նաեւ հոգեւորը: Մենք միշտ Սփիւռքին նայել ենք որպէս նիւթական բարիքներ ունցեղ հատուածի, դրա համար ես միշտ ասում եմ, որ մենք դեռ Սփիւռքի գրպանից վերեւ չենք բարձրացել: Հէնց վերեւ ես բարձրանում, տեսնում ես, որ Սփիւռքը ցաւ ունի, որ Սփիւռքը հոգսեր ունի: Սիրիայում կատարուած դէպքերը դրա վառ ապացոյցն են: Շատերի մօտ մտայնութիւն կար, որ կը գան Սփիւռքից, գումարներ կը ներդնեն, բայց Սփիւռքը միայն փողի տոպրակ չի: Սփիւռքն էլ մեզանից տարբեր չի: Այնտեղ էլ շերտեր կան, առանց չափազանցութեան` օրուայ հացի կարօտ են:

- Ոմանց համար Սփիւռքը պարծենալու առիթ է: Որքանո՞վ է տեղին պատեհ-անպատեհ պարծենալ Սփիւռքի գոյութեամբ:

- Եթէ նկատի ունեն բարձունքների հասած սփիւռքահայերին, ի հարկէ, կարելի է հպարտանալ, եւ այդ հպարտութիւնը քեզ պէտք է մղի աւելի լաւ բաների: Օրինակ' Շառլ Ազնաւուրով ինչպէս կարելի է չհպարտանալ կամ, ասենք, Գառզուով: Անուններ շատ կան, բայց  հօ միայն Սփիւռքի ցուցափեղկով հպարտանալը չէ, այդ ցուցափեղկից ներս աշխարհ կայ, որը պէտք է ճանաչես: Խորհրդային տարիներին Սփիւռքի հետ Մշակութային Կապի Կոմիտէ ստեղծուեց: Որքան էլ փնովում ենք խորհրդային տարիները, բայց այդ տարիներին Սփիւռքի կոմիտէն աւելի շատ գործ արեց, քան Արտաքին Գործերի նախարարութիւնը: Որովհետեւ բաներ կային, որ պետութիւնն ի վիճակի չէր անել, իսկ կազմակերպութիւնները կարողանում էին անել:

-Բայց այդ նոյն կոմիտէն, որ այն ժամանակ ստեղծուեց, արդեօ՞ք խորհրդային գաղափարախօսութեան կրողը չէր եւ չէ՞ր ուղղորդւում, ինչու չէ, նաեւ ղեկավարւում ՊԱԿ-ի կողմից: 

-Բայց այն ժամանակ ի՞նչը գաղափարական շտամպի տակ չէր:

-Այդ դէպքում ի՞նչն է պատճառը, որ այն ժամանակ աւելի շատ գործ էր արւում, աւելի ուշադիր էինք Սփիւռքի հանդէպ, քան հիմա: Համաձա՞յն ես, որ հիմա աւելի պասիւ ենք:

- Ոչ թէ պասիւ ենք, այլ ինչ-որ տեղ շփոթուած ենք: Պասիւութիւնն աւելի վտանգաւոր բան է, բայց եթէ ինչ-որ տեղ խուճապի ես մատնուել, ուրեմն քո անելիքը չգիտես:  Այսօր մենք աւելի մեծ կառոյց ունենք` Սփիւռքի նախարարութիւնը: Այսինքն' պետութիւնն է ներկայ այս հարցում: Պետական կառոյց կայ, եւ քեզ աւելի ապահով պէտք է զգաս: Ես չգիտեմ' Իսրայէլը ունի՞ սփիւռքի նախարարութիւն, թե՞ ոչ, բայց նրանց գործունէութիւնն ու մերը եթէ կողք կողքի դնենք, հսկայական տարբերութիւն կայ: Ճակատագրով մենք այնքան նման ենք իրար բայց... Նրանք իրենց սփիւռքը ոնց են օգտագործում, մենք' ոնց: Իսրայէլի սփիւռքը նպաստեց պետութիւն ունենալուն,  իսկ մենք, պետութիւն ունենալով հանդերձ, չենք կարողանում սփիւռքը ճիշտ օգտագործել  հզօրանալու համար, չնայած միշտ ասում ենք'  առանց Սփիւռքի չկայ Հայաստան, առանց  Հայաստանի չի կարող Սփիւռքը լինել: Դա ընդամէնը բառախաղ է, եւ այդ բառախաղը պէտք է դադարի բառախաղ լինելուց: Սփիւռքին չպէտք է դիլետանտի աչքերով նայել: Օրինակ' 1947 թ. ներգաղթը, ճիշտ է, գաղափարական շտամպի տակ էր, բայց այդ ներգաղթից Հայաստանը շահեց: Բոլոր բնագաւառներում, կենցաղից սկսած' բոլոր շերտերում դրական փոփոխութիւնները ակնյայտ էին:

-Բայց 80-ականներին սկսուեց այդ նոյն հայրենադարձուածների արտագաղթը:

- Հիմա անդրադառնամ այդ երեւոյթին: Այդ «արտագաղթ» կոչուող շապիկը, որ հագցրել ենք երեւոյթին, ես ճիշտ չեմ համարում: Աւելի ճիշտ՝ ես այն կ'անուանէի փախուստ:

- Այդքան տարի անկախութիւն երազելուց եւ դրան հասնելուց յետոյ յանկարծ սկսում են փախչել: Ինչո՞ւ:

- Արտագաղթը պարտադրուած է լինում: Տե՛ս՝ 1915թ. պարտադրուած արտագաղթը ծնեց սփիւռք: Այսօրուայ փախուստից, որ բոլորը կոչում են արտագաղթ, սփիւռք չի ծնւում: Կարո՞ղ ես Մոսկուայում կամ Ռուսաստանում վերաբնակեցուած հային համարել սփիւռքահայ: Կամ՝ նոյնը ԱՄՆ-ում: Այսօրուայ հեռացած հայը չի մերւում ճակատագրով սփիւռքահայ դարձածի հետ: Դրանք տարբեր բաներ են: Սփիւռքահայը ինքը ճակատագիր է: Տես սիրիահայերին եւ մի պահ համեմատիր նրանց Ռուսաստան փախած հայերի հետ: Երկուսն էլ փախել են: Երկուսն էլ իրենց երկրներից, բայց մի դէպքում սիրիահայը պարտադրուած փախել է հայրենիք, իսկ միւս դէպքում հայրենիքից են փախել Ռուսաստան:

- Սիրիահայերի համար էլ հայրենիքը որոշ առումով տրանզիտ երկիր է: Նրանք էլ են գնում, չեն մնում:

-Ցաւօք, այս դէպքում հայրենիքը նրանց համար դարձել է ընդամէնը ապահով վայր, դադար առնելու վայր: Ես երբ իմ առաջին գիրքը գրում էի, ներքուստ զգում էի, որ Հալէպը մեզ համար լաւ կիսակայարան է: Ես գրել էի՝ շնորհակալ եմ քեզանից Հալեպ, որ տեղ տուիր, ապաստան տուիր իմ հայրենակիցներին, բայց, միեւնոյն է, ներքուստ զգում էի, որ այն կիսակայարան է: Դա 90-ականներն էին`  Հալէպի ծաղկուն եւ Հայաստանի անկախութեան հաստատման շրջանը: Եւ այն ժամանակ ում հետ զրուցում էի, բոլորի համար Հայաստանը պէտք է դառնար ոչ թէ ապաստանի երկիր, այլ վերջնական հաստատման վայր`  իրական հայրենիք: Բայց եթէ այսքանից յետոյ մարդը գալիս է եւ որոշ ժամանակ յետոյ հեռանում, ասենք' Շուէդիա կամ Կանադա, նշանակում է նա փախուստի անվտանգ տարբերակն է ընտրել ` հայրենիքը: Նոյն հարց կարող ենք տալ այսօր Հայաստանից փախչող հային՝ թէ ինչո՞ւ Հայաստանն իր համար հայրենիք չդարձաւ: Երբ հայրենիքը չի դառնում քո կենսագրութիւնը, չի դառնում քո արեան շրջանառութիւնը, այդ դէպքում հայրենիքը մնում է լոկ տարածք:

-Ի՞նչ է պէտք անել, որ հայրենիքը դառնա ՀԱՅՐԵՆԻՔ:

- Ես նորից պէտք է Իսրայէլի օրինակին դիմեմ: Հետաքրքիր բան ասեմ: Մենք ինչ մտածում էինք 18-19 դարերում, հրէաները դրանք օգտագործեցին: Մեզ համար մեր մտածածը երազանք մնաց, նրանք իրականացրեցին: Հրէաները 3000 տարի յետոյ հայրենիք  ստեղծեցին, գնացին, հաւաքուեցին ու ստեղծեցին իրենց իրական հայրենիքը: Նրանք համբերատար իրենց գործը արեցին եւ հաւաքուեցին ու ստեղծեցին իրենց երկիրը: Մենք երկու անգամ պետականութեան հրաշքը ունեցանք 1918-20թթ. եւ 1920-91թթ: Այո, չլինէին այս երկու շրջանները, չէր լինի այս երրորդ շրջանը: Մենք էլի կունենա՞նք այսպիսի հնարաւորութիւն: Աստուած էլ չի տայ այսպիսի հնարաւորութիւն: Այո, սա Աստծու պարգեւն է, որովհետեւ անկախութիւնը Աստծոյ պարգեւ է: Ոնց որ մարդն է Աստծոյ պարգեւը, այնպէս էլ անկախութիւնն ու ազատութիւնը: Քեզ Աստուած ստեղծել է, որ ազատ ապրես, եւ երբ դու ստրուկի հոգեբանութեամբ ես ապրելու, Աստուած քեզ դրանից կզրկի:

-Քո ընկեր՝ լուսահոգի Վազգէն Սարգսեանը ասում էր, 21-րդ դարը մերն է լինելու:

- Դա հէնց այնպէս ասուած խօսք չէ: Դա մեր սերնդի ցանկութիւնն է: Եթէ մենք չհաւատայինք, այդ ցանկութեամբ ապրած չլինէինք, չէր ասի: Մեր սերնդի երազանքն էր Վազգէնը արտայայտում : Եթէ մենք դրան չհաւատայինք, 88-ին ոտքի չէինք կանգնի:

-Հաւատացինք, բերեցինք անկախութիւնը, սպաննեցինք Վազգէնին, նրա տեսակը: Հիմա, ըստ քեզ, ինչպիսի՞ն է լինելու 21-րդ դարը:

-Եթէ ես չհաւատամ, որ 21-րդ դարը, իրօք, մերն է լինելու, ուրեմն զուր եմ ապրում:

-Կարո՞ղ ենք համարել, որ ովքեր չեն հաւատում, թողնում գնում են հայրենիքից:

-Գիտես, փախնողների մէջ յուսահատութիւն կայ: Մենք երկու փախուստ ունեցանք անկախութիւնից յետոյ: 90-ակաների փախչողներն ովքե՞ր էին: Նրանք, ովքեր չէին հաւատում, չէին դիմանում եւ փախան: Հիմա ուրիշ փախուստ է: Հիմա փախչողների 90 տոկոսը ոչ թէ փախչում է մի փոր հացի համար, այլ չնուաստանալու, չվիրաւորուելու, չստորանալու, չքծնելու համար: Նկատե՞լ ես՝ քծնանքը ինչ մեծ դեր է խաղում այսօր: Ասում են՝ կաշառակերութիւնը վերացնենք: Ո՞նց կարող են կաշառակերութիւն վերացնել, երբ թիւ մէկ խնդիրը արիական ժողովրդի համար դարձել է քծնանքը: Քծնանքը շատ աւելի վատ բան է, քան կաշառակերութիւնը: Կաշառակերութիւնն ու քծնանքը քոյր եւ եղբայր են: Եթէ մէկը կայ, միւսը չի կարող չլինել:

-Ի՞նչ է պէտք անել սիրիահայութեան խնդրով, որ այսօր չի արւում կամ նուազ է արւում:

- Ես այդ դեղատոմսը չունեմ, բայց նկատում եմ, որ այս հարցը կառավարական մակարդակով առաջնային խնդիր չի դիտարկւում: Ինձ թւում է, որ սիրիահայութեան հարցը մշտապէս պէտք է լինի մեր ուշադրութեան կենտրոնում: ԶԼՄ [զանգուածային լրատուութեան միջոց]-ներում այս հարցն առաջնային տեղ պէտք է զբաղեցնի, բայց երբ նայում կամ կարդում ես լրատուութիւնը, այն երրորդական,  չորրորդական դիրքերում է, այն դէպքում, երբ, սիրիահայ գաղթօջախ ասելով, միայն գաղթօջախ չպէտք է նկատի ունենանք: Այն յիշողութեան պուլիկ է: Մենք մօտենում ենք Ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին: Այսօր շատ լրատուամիջոցներ գրում են՝ «ցեղասպանութեան 100-ամեայ յոբելեան»: Աբսուրդ է, չէ՞: Քեզ կոտորել են, իսկ դու այն յոբելեան ես անուանում: Էլի բերեմ հրեաների օրինակը: Նրանք երբեք այսքան չէին էժանացնի իրենց ողբերգութիւնը: Նրանք աշխարհին պարտադրեցին ճանաչել իրենց ցեղասպանութիւնը: Մենք հէնց մեր ուժեղ Սփիւռքով պէտք է պարտադրենք աշխարհին Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումը, հէնց այդ նոյն սիրիահայ գաղթօջախի շնորհիւ: Որովհետեւ ամենամեծ վկայութիւնը Դեր Զօրն է, իսկ հալէպահայութիւնն ու այդ միջավայրը այսօր փլուզման ճանապարհին է: Այն, ինչ թուրքերը ծրագրել էին, 100 տարի յետոյ էլ շարունակում են անել՝ օգտուելով մեր տգիտութիւնից, անկրթութիւնից, մեր անկարողութիւնից: Որովհետեւ ի՞նչ է նշանակում, երբ Թուրքիայի ԱԳ [Արտաքին Գործոց] նախարարը յայտարարում է, թէ իրենք պատրաստ են սիրիահայերին տեղ տրամադրել իրենց երկրում, իսկ մեր ԱԳՆ-ն կամ Սփիւռքի նախարարութիւնը լռում են: Մի՞թէ դրանց հակազդելու բան չունեն: Այսինքն՝ Թուրքիան շատ լաւ տեղեակ է այստեղի վիճակից, սիրիահայութեան վիճակից, լաւատեղեակ է, թէ մենք ինչպէս ենք ընդունում մեր հայրենակիցներին, ինչ խնդիրներ կան եւ ըստ այդմ էլ՝ ցինիկաբար յայտարարութիւններ է անում, որի ցինիզմը միայն մենք ենք հասկանում, իսկ արտաքին աշխարհի համար դա աւելի շատ մարդասիրական ժեստ է: Նրանք շատ լաւ գիտեն՝ որքան հայ եկաւ Հայաստան, որքանը գնացին Շուէդիա, որքանն են պատրաստւում մեկնել Կանադա  եւ այլն:  Նրանք այս վիճակից հրճուանք են ապրում, որովհետեւ, եթէ նրանք մտածէին, որ սա այն որձ երկիրն է, որ իր հայրենակիցներին տէր է կանգնում, ժամանակաւոր ապաստան է տալիս, որ յետոյ առօք-փառօք նորից ճանապարհի Սիրիա, իրենց խնդիրն այլ կը լինէր: Շուտ, թէ ուշ Սիրիայում վիճակը կարգաւորուելու է: Ես Սիրիան առանց հայութեան չեմ պատկերացնում: Եթէ այնտեղ էլ հայութիւնը պէտք է յիշողութիւն դառնայ, ուրեմն մենք երկրորդ ողբերգութիւնն ենք ապրում: Մնացած գաղթօջախներին էլ նոյն ճակատագիրն է սպասւում: Մենք Ամերիկայում այդպիսի գաղթօջախ, այդպիսի ազգային նկարագիր կրող գաղթօջախ երբեք չենք ունենալու եւ որեւէ տեղ չենք ունենալու: 

«Երկիր», Նոյեմբեր 20, 2012