«Հարիւր մէկ տարուան» հայկական ու իսպանական բանուկ խաչմերուկ (ընդհանուր նկատառումների ճամբով)

ՍՈՒՐԷՆ ԴԱՆԻԷԼԵԱՆ

«Հարիւր մէկ տարուան» վիպաշարը (1933) ճանաչողական նոր սկիզբ է Յակոբ Օշականի գրական ժառանգութեան մէջ։ Այն կրնկի վրայ, անակնկալ բացում է թուրքական կեանքի պատուհանը եւ հայ-թուրքական առճակատումների երեսները։ Դա հարեւան ժողովրդի բնութագրման ամբողջական ու, կարծում ենք, դեռեւս հազուագիւտ յանդուգն փորձերից է, հայ գրականութեան մէջ առաջինը՝ ըստ էութեան։ Ճիշդ կը լինէր աւելացնել՝ հայկակա՛ն պատուհան թուրքաշխարհի բազմաշերտ հոգեբանութեան, հաւաքական ըմբռնումի, Արեւելքի զգայութիւնների եւ երկու ժողովուրդների փոխթափանցող բարքերի «համախառն» քննութեան, թուրք աւանդոյթի զօրութեան, նախապաշարումների, կնոջ երեւոյթի առեղծուածային մարմնաւորումների առումներով։

Բաղադրիչների համալիր, բազմաճիւղ օղակ է «Հարիւր մէկ տարուան» վիպաշարը։ 

Ուշադրութիւն պէտք է դարձնել խորագրի ընդհանրական խորհրդին, որը հայ գրողի պարագային գալիս է հարստացնելու թուրքական աւանդական ընտանիքի անակնկալ մեկնաբանումները («Հաճի Ապտուլլահ» եւ «Սիւլէյման էֆենտի»), ուր ողբերգական գլխաւոր հերոսները յուզում են իրենց մարդկայնութեան խորքով, բայց բռնում են ակամայ ոճիրի ելքերը, յայտնւում են գաւառական գազաների եւ շրջակայքի զնդաններում, համալրում «հարիւր մէկ տարուան» թուրք եւ հայ տառապակոծ դատապարտեալների շարքը։ 

Վիպաշարը պահում է բովանդակային համեմատական ուշագրաւ զուգահեռ Ի. դարի իսպանագիր համաշխարհային նուաճումի՝ Գաբրիէլ Գարսիա Մարկէսի գրեթէ համանուն խորագրով աշխարհացունց վէպի հետ, ուր անասելի խորութեամբ բացւում է մարդու մենութեան, մարդու եւ աշխարհի ներքին ողբերգական բախումի գիծը։ Կոլումբիացի գրողի վէպը առաջին անգամ լոյս է տեսել 1967-ին, Պուէնոս Այրէսում, իսկ հայերէն թարգմանուել է 70-ական թթ. վերջին Երեւանում։

Հետաքրքիր խորագիր երկու գրողների ճակատագրերում. ինչո՞ւ յատկապէս «Հարիւր մէկ տարուան» եւ «Հարիւր տարուայ մենութիւն», ուր միայն փիլիսոփայական-ընկերային անընդմէջ հեռացումի եւ ընտանիքի հոգեբանական քայքայման մոդէլի ընդհանրական միտումը չէ, որին, հարկա՛ւ, ուշադրութիւն պիտի դարձնել։ Պատասխանների ոչ միանշանակ որոնումների ծիրում այստեղ ներգործում է նաեւ հայ-թուրքական եւ կոլումբիական զուտ պատմական-իրաւական արդարադատութեան տեսողական բազմերես փորձառութիւնը։ Յիշենք թէկուզ, թէ ինչպէս էր երազում փոխել այս աշխարհը Մարկէսն ինքը, երբ ջանում էր իւրացնել լատինամերիկեան լայնատարած աշխարհի իրաւունքի՝ իրեն այնքան խորթ ու անհասկանալի այբուբենը։ 

Յիշենք առաւել եւս, որ Մարկէսից շատ առաջ այն պարզում-մերկացնում էր Յակոբ Օշականը՝ ներսից լաւ գիտէր զուտ թուրքական կեանքի եռացող խառնարանը՝ բարքով ու ժողովրդի կենսակերպով, ըմբռնումով ու հոգեբանութեամբ։ Քաջ գիտէր, ճանաչո՜ւմ էր, ապրել էր նրանց նոյն հոգերը, հիասթափութիւնները։ Ի հա՛րկէ, խորշում էր թուրքական դատական համակարգի «գթառատ», իրականում սեւակնած ցուցափեղկից, որը լի էր ոճրագործ տարրերից, ճինճի հոճաներից, ենիչերիներից մինչեւ կայսրութեան վերին սահմանները աղտոտուած, այլասերուած խարդախ «ճարտարապետների» հիւսած որոգայթներով։ Անտեսելու չէր հայ վիպասանի թուրքական պատկերներում քաղաքական ենթաբնագրի ներհիւսումը, երբ դրսի աչքին Բարձր Դուռը դեռ իննսունականներին «հայկականի» պատիժը ի ցոյց էր դնում իբրեւ թուրքական «խղճամիտ» ներողամտութեան օրինակ. չէ՞ որ մահապատժի փոխարէն խոշտանգուած հայ հերոսամարտիկ Հաճի Մուրատը վերջին պահին լրացնում է հարիւր եւ մէկ տարուան դատապարտեալների շարքը։ 

Ժամանակի ու տարածութեան փիլիսոփայական չափումների՝ առասպելներից, հէքեաթներից ճառագող բանահիւսական հինաւուրց խորհուրդները կան «հարիւրի» կամ «հազարի» հաւաքական հնչուն արժէքների երկարուձիգ այլաբանութիւններում։ Դրանք գալիս են Մերձաւոր եւ Հեռաւոր Արեւելքների գունեղ իմաստնութիւնն ընդգրկող ժողովրդական երեւակայութիւնից։ Յայտնի են, չէ՞, օրինակ, արաբական, պարսկական, չինական, հնդկական, բուդդայական, այդ թւում՝ ի հա՛րկէ, թուրքական ժողովուրդների մտքի գանձանակ մտած, առօրեայ ներխուժած նշանաւոր «հազար ու մի մանրուք» արեւելեան արտայայտութիւնները, «հազար ու մէկ գիշեր» հէքեաթային պատմութիւնները, տասնաբանեաները, «դեկամերօնները» եւ այսպէս շարունակ։

Առօրեան՝ իր հերթին, ապա դրանց գումարենք մեր ազգային գեղարուեստական տարածքներ մտած թումանեանական, չարենցեան, շիրազեան (եւ ինչո՜ւ միայն նրանք) փիլիսոփայական գերխտացումները՝ «հազար ու մի փորձի», «գործի», «հազար դարերի», «հազարամեայ քարի» սահմանագծերի մասին, որոնց մէջ «տառապանքի» ու «երջանկութեան» արժեչափերը առաջնային գծերում են։ Հայրենի գրող-հրապարակախօս Բակուր Կարապետեանը գրամշակութային նշանառութեամբ ստեղծել է «Հարիւր տարուայ երկխօսութիւն» խորագրով գիրքը (1990), որը խորհրդանշում է մեր գրական շարունակուող երկխօսութիւնը Րաֆֆու մահից ի վեր։ 

Թիւը հաւաքական խորհուրդն է, որ վերբերումն է, ժամանակի յաւերժութեան դիմաց մարդու վայրկենաչափը, ապրած կեանքի արժէքի իրական ընկալումների հանրագումարը։ Յիշենք նշանաւոր «Ռաւեննայում» քերթուածից՝ «Արարատի ծեր կատարին / վայրկեանի պէս դար է եկել ու անցել» իսահակեանական հանճարեղ խոհը, որ գրել է բանաստեղծը Դանթէի դամբանի առջեւ՝ խորհելով կեանքի վայրկենական անցողիկութեան եւ յաւերժութեան փիլիսոփայութեան կապի մասին։ Էլ «չմանրացնենք» թուային կախարդական կարգերը՝ «քառասուն», «եօթը», «երեք» անվերջանալի խաղարկումները, որոնք կապում են ժողովուրդներին իմաստութեան միասնական թելով։ 

Այժմ վէպերի խորագրերի՝ իրարից անկախ ծնունդ առած գեղարուեստական տարբեր կիրառութիւններով մեր հոգեկան աշխարհը հարստացրած ներուժի մասին. խօսքը գնում է իրարից արմատապէս տարբեր երկու հեղինակների մասին՝ Օշական եւ Մարկէս։ Նրանց վէպերը, բնականաբար, նոյնպէս տարբեր են, սակայն վերջին շրջանում այս անհատականութիւնների աղերսուող սահմանագծերի շուրջ մեզանում բորբոքուել են զուգահեռ ճանաչողութեան վիճարկումներ։ Եւ այն էլ՝ Սփիւռքում։ 

Բանն այն է, որ հայրենի արձակագիր Ռուբէն Յովսէփեանը Երեւանում, հետեւելով միջնորդաւորուած թարգմանութիւնների տխուր աւանդոյթին, ռուսերէնի «կարճ ճամբով», հայ ընթերցողին 1978-ից սկսած, բայց ընտիր հայերէնով, մինչեւ դարուս տասական թթ. կէսերը, հինգ անգամ (!) ներկայացրել է կոլումբիացի վիպասան Մարկէսի «Հարիւր տարուայ մենութիւն» հռչակ հանած վէպը։ Մինչ այս պահը նրանց առումով թեմատիկ կամ առնուազն խորագրային խնդիրների շուրջ գրական շահեկան երկխօսութիւն, զրոյցներ չեն եղել։

Ամերիկահայ գրագէտ Ռուբինա Օհանեանը վիճարկում է վէպի խորագրի «հայկական» ընտրութիւնը՝ քննելով եւ դժգոհ մնալով Ռ. Յովսէփեանի կատարածի լեզուական նրբերանգներից, որսալով իմաստային նրբերանգի սխալ։ 

Ռ. Օհանեանը խօսք չի բացում Յ. Օշականի վիպաշարի մասին, չի զուգահեռում խնդիրները։ 

Մենք ընդհանուր տպաւորութեամբ՝ տարբերակում ենք «հարիւր» եւ «հարիւր մէկ» տարիների երկու տեսակի «դատապարտութիւններ»՝ «թուրքական», աւելի ճիշդ՝ իրական կեանքի վաւերական փաստագրումի արտայայտութիւն, եւ «կոլումբիական», աւելի շուտ ֆանտաստիկայի մտայղացումով պայմանաւորուած երէկուայ ու վաղուայ երկրի եղծանուած ողջ համակարգի «դատապարտուածութիւն»։

Հակառակ մեկնակէտից քննելով երեւոյթը, բախուելով Ռ. Օհանեանի ի յայտ բերած «մոգական» իրապաշտութեան սխալին, հանդէս գալով թարգմանչի կրքոտ պաշտպանականով՝ գրականագէտ եւ պատմաբան Վարդան Մատթէոսեանը, կողմնորոշւում է լատինամերիկեան գլուխգործոցի հերոսի վերջին խօսքերից։ Այստեղ, մեր տպաւորութեամբ, նա ընդառաջ է գնում անհրաժեշտ զուգահեռի խորքային հնարաւորութեան։ Մինչդեռ մեր կարծիքով, թարգմանուած «տոհմ» բառը կարող է խորհրդանշել միայն Բուենդիաների՝ սերնդէ-սերունդ ձգուող գերդաստանը, եւ ոչ առ հասարակ ցեղի, ժողովրդի իմաստը, ինչպիսին, հաւանաբար, թարգմանչի ցանկութիւն-գայթակղութիւնը կարող է լինել (*)։ Մակոնդօ երեւակայածին քաղաքը փախուստ հանգրուան է վէպի տարաբախտ, իրենք իրենց մէջ ներփակուած հերոսների՝ Խոսէ Արկադիոյի եւ Ուրսուլայի, հետագայ բոլոր Արկադիոների, գերդաստանը միշտ «ճիւղաւորող» Աուրէլիանոյի, Ռեբեկայի եւ միւսների անընդմէջ փլուզուող երազանքների համար. «Բայց դեռ վերջին տողին չհասած՝ նա հասկացաւ, որ իրեն վիճակուած չէ դուրս գալ այս սենեակից, որովհետեւ, ըստ մագաղաթների մարգարէութեան, փոթորիկը պիտի հողին հաւասարեցնի ու ջնջի մարդկանց յիշողութիւնից թափանցիկ (եւ կամ ցնորական) քաղաքը (իմա՝ Մակոնդօն, այնպէս, ինչպէս ցնորական է, բայց դաժանօրէն իրական՝ Հաճի Ապտուլլահի պրուսական «քաղաքիկը» -Ս.Դ.) ...եւ որ մագաղաթներում գրի առած ամէն ինչը երբեք եւ ոչ մի դէպքում չի կրկնուելու այլեւս, քանզի մարդկային այն տոհմերը (այստեղ ասել է թէ՝ Բուէնդիաների գերդաստանը, այսինքն՝ անհատները – Ս.Դ.) որոնք դատապարտուած են հարիւր տարուայ մենութեան, երկրորդ անգամ չեն յայտնւում երկրի երեսին» (ըստ յօդուածագրի՝ հայերէն 1979-ի հրատարակութեան էջակալուած յղումի եւ իսպաներէն քննական բնագրի՝ իր համեմատութեան համաձայն – Ս.Դ.)։

Նա դրա իրաւունքն ունի եւ յօդուածում կատարում է դա։ Միաժամանակ վիպաշարի եւ իսպանագիր վէպի վերնագրերի համադրման խնդրում ամերիկահայ հմուտ գիտնականը, որը, ի դէպ, Հարաւային Ամերիկայի ծնունդ է, Ուրուգուայից, գնահատութեան ժողովրդավարականի ընկալման ազատութեան կողմնակից է. «Մեր նիւթին հետ ուղղակի առնչութիւն ունի Յակոբ Օշականի “Հաճի Մուրատ”, “Հաճի Ապտուլլահ” եւ “Սիւլէյման էֆէնտի” վէպերուն կազմած եռապատումը, զոր հեղինակը կոչած է “Հարիւր մէկ տարուան”։ Ինչո՞ւ այս անունը։ Որովհետեւ վէպերուն հերոսները մարդիկ են, որոնց հանդիպած է բանտին մէջ (ուղիղ իմաստով պէտք չէ հասկանալ «հանդիպած» է բառը, այստեղ պէտք է հասկանալ վաւերական նախատիպարները ճանաչելու եւ գրական կերպար մշակելու իմաստով – Ս.Դ.) եւ որոնք դատապարտուած էին հարիւր մէկ տարուան բանտարկութեան»։ Եւ Վ. Մատթէոսեանի հետապնդած կարեւոր միտքը՝ «Անշուշտ Օշական կրնար շարքին խորագիրը “Հարիւր մէկ տարի” դրած ըլլալ, բայց ընտրած է միւս ձեւը շեշտելու համար, որ նիւթը հարիւր մէկ տարուան բանտարկութիւնն է։

Կրկնենք. Օշական իր վիպաշարքին խորագիրը կապած է հարիւր մէկ տարուան բանտարկութեան հետ, իսկ Մարքէս՝ հարիւր տարուան մենութեան դատապարտուելուն հետ։ Եթէ ասիկա հասկնալի է, ուրեմն պատճառ չկայ մատիտ խաղալու Ռուբէն Յովսէփեանի թարգմանութեան խորագրին մէջ»։

Բայց ընդհատենք խօսքը եւ ամփոփելու հիմնարար քայլը կատարենք՝ վերադարձ կատարելու համար այլաբանութիւնների ընդգրկուն շտեմարանին՝ մի՞թէ բանտը մենանալու ուղիղ ճանապարհը չէ նաեւ։ Հաճի Ապտուլլահը իր յիշոցներով եւ բարութեան անզօր խորհրդանիշ դարձած կնոջ՝ պոլսուհի Նայիլէի յիշատակով կարող է դա հաստատել, քանի որ նրա մենութիւնը մեռած թուրքական ազնուութեան արթմնի յիշողութիւնն է։ 

Եզրակացնենք՝ այդ մասին է վկայում «տաք հետքերով» ելագծի հասնող Վարդան Մատթէոսեանի փորձառու գրիչը, որը բառացիօրէն «Նոր Յառաջ»-ի էջերում օրեր անց հակադարձում է՝ մատնանշելով Ռ. Օհանեանի վրէպները եւ ծանրութեան կենտրոն պահելով հայկական վիպաշարի վարպետի մտայղացումը։ 

Արժէ այս գործերը քով-քովի բերել ոչ միայն որպէս մենութեան գեղարուեստական վկայութիւններ, այլեւ աշխարհի ողբերգական մեկնութիւն եւ հետեւութիւնների կծիկ, որոնք արձանագրել են հայ եւ կոլումբիացի վիպասանները։ 

«Նոր Յառաջ», 11 Յուլիս 2020

(*) Արդարեւ, թարգմանութեան «մարդկային տոհմերը» բառակապակցութեան դիմաց, սպաներէն բնագիրը միայն estirpe («տոհմ») բառը ունի (առանց «մարդկային» ածականի), ինչ որ յստակօրէն կ՚ակնարկէ գերդաստանի եւ ո՛չ թէ «ցեղ, ժողովուրդ» իմաստին («Հայկականք»)։