Արեւմտահայ գրատպութեան ու գրական արեւմտահայերէնի ներկայից

ԱՐԾՈՒԻ ԲԱԽՉԻՆԵԱՆ

«Հայ լեզուն տարիներով կը վերապրէր: Իր գոյութիւնը կը վտանգուէր, իր տունը կը խորտակուէր: Բայց կ՚ապրէր: Հայ լեզուն մոլորական հովուն պէս կը ճամբորդէր լեռներուն միջեւ, գետերուն քով, ծովերուն վրայ: Ան հիմա կ՚ապրի տարբեր վանքերու մէջ, քաղաքի մէջ, գիւղի մէջ, ագարակի մէջ: Բայց ինչի՞ համար: Ըսելու «տո՞ւն», «ճա՞շ», «մա՞յր», «հա՞յր», «խոհանո՞ց»: Թէ՞ ըսելու «բնութիւնՙ մայրը որ ինծի կեանք տուաւ»: Կիրքով ըսելու՝ՙ «ինչո՞ւ հոս եմ»:

Թենի Արլէն, «Հայ լեզուի խնդիրը»

ՍՓՒՒՌՔԱՀԱՅ ԳՐՈՂԻ ՏՊԱԳՐԱՎԱՅՐԸ

Վերջերս Հալեպից Հայաստան տեղափոխուած մի գրողի հետ զրոյցում հարցրի, թէ այսուհետ որտե՞ղ պիտի նախընտրէր հրատարակել իր գրքերըՙ Սփիւռքո՞ւմ, թէ՞ Հայաստանում: Նա մի պահ երկմտելուց յետոյ պատասխանեց. «Հայաստանում... այսօր հոս աւելի շատ ընթերցող ունիմ»:

Այս երեւոյթը նոր չէ. դեռեւս տաս տարի առաջ սփիւռքահայ գրականագէտ Մարկ Նշանեանը մի զրոյցի ժամանակ անթաքոյց վրդովմունքով յայտարարեց, որ «մեր հեղինակները աւելի Հայաստանի՛ մէջ կը կարդան»: Մի կողմ թողնենք այս իրեն սպառած «մեր ու ձերի» հարցը (որ գոնե ինձ ու շրջապատիս համար երբեք գոյութիւն չի ունեցել, Յակոբ Օշականն ու Զարեհ Որբունին նոյնքան իմը կամ մերն են, որքան Կոստան Զարեանը կամ Աղասի Այվազեանը) եւ սթափ նայենք երկրորդ կէտին: Հայ Սփիւռքի ներկայ փուլում, երբ մեր որոշ հայանուն հայրենակիցների թեթեւ ձեռքով դպրոցներ են փակւում կամ «օպտիմալացւում» են, առաւել՝ բազում ուրիշ յայտնի պատճառներով, միանգամայն բնական է, որ նրա հեղինակների լսարանը անխուսափելիօրէն տեղափոխւում է հայերէն ընթերցողների ամենաբազմաքանակ վայրը, որը, ուզենք թէ չուզենք, Հայաստանն է: Այստեղ ոչ մի արտառոց բան չկայ, եւ նոյնքան բնական է, որ հայալեզու գրատպութիւնն էլ Սփիւռքում պիտի նահանջ ապրի ու նոյնպէս տեղափոխուի նրան աւելի շատ սպառողի մօտ, այսինքն՝ Հայաստան:

Այդ իսկ տրամաբանութեամբ վերջին տարիներին, օրինակ, մեր ֆրանսահայ հեղինակները նախընտրում են իրենց գրքերը հրատարակել Հայաստանում (քանի՞ ֆրանսածին հայ է այսօր հայալեզու գիրք կարդում): Այստեղ էական է ոչ այնքան Հայաստանում գրատպութեան էժանութեան, որքան լսարանի գործօնը: Պատահական չէ, որ ֆրանսաբնակ հանգուցեալ արձակագիր Մովսէս Պչաքճեանն իր երկերի լիակատար ժողովածուի ութհատորեակը հրատարակեց Հայաստանում: Ֆրանսաբնակ մէկ այլ հեղինակ՝ Գրիգոր Պըլտեանը, սկսած 1992-ից, իր գրքերը հրատարակում է ոչ միայն Սփիւռքի այլեւայլ վայրերում, այլեւ Երեւանում: Անգամ մեր ամենաերիտասարդ ֆրանսահայ հեղինակը՝ Քրիստիան Բատիկեանը, իր երկու չափազանց ուշագրաւ գրքերն էլ լոյս ընծայեց Հայաստանում...

ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆԻ ՄԱՍԻՆ «ՏԽՄԱՐՈՒԹԻՒՆԸ»

Ի դէպ, Քրիստիանը մի հարցազրոյցում, ի պատասխան արեւմտահայերէնի տագնապալի վիճակի մասին հարցի, ասել է. «Դար մը առաջ հայ իրականութեան մէջ յատուկ կիներ կային, որոնք երբ մէկը մեռնէր՝ երեսնին մուր կ՚ընէին եւ կու գային մեռեալը ողբալու: Դրամի դիմաց անշուշտ: Ինծի համար արեւմտահայերէնի ապագայով այդչափ մտահոգուողները գրեթէ ոչինչով կը տարբերին այդ կիներէն: Յոգներ եմ այդ տափակ յանկերգէն՝ արեւմտահայերէնը կը մեռնի, ո՜հ ինչ տխուր է, նստինք լանք: Ամենէն նեղացուցիչը ինծի համար հոս այն փաստն է, որ սփիւռքի մեր գիտոսիկներէն ոմանք ալ արդէն փոխ առած են Հայաստանէն տասնամեակներ շարունակ տարածուող այս տխմարութիւնը, առանց անդրադառնալու որ ինքզինքնին կը ծաղրեն, առնուազն: Ինչ ինծի կը վերաբերի, ես ունիմ իմ լեզուս, եւ եթէ կը գրեմ այդ լեզուով, ուրեմն չէ մեռած, գոնէ ինծի համար: Մնացածը իմ հարցս չէ» (Քրիստիան Բատիկեան, Բան մը, որ հակառակ սպասումներուդ, չի վերջանար, «Գրանիշ», 25.11.2016):

Ողջունելի մօտեցում, անշուշտ, սակայն շատ յարգելի Քրիստիան Բատիկեանը որքանո՞վ է ճիշտ՝ յայտարարելով, թէ «այս տխմարութիւնը» տասնամեակներ շարունակ տարածւում է Հայաստանից (որտեղ անգամ պետական լեզուն է որոշ առումով վտանգուած, բայց սա այլ խօսակցութիւն է): Իրականում 2010 թուականին ԻՒՆԵՍԿՕ-ն էր, որ արեւմտահայերէնը գրանցեց որպէս վերացող լեզու:

Գուցէ ոմանց մտահոգութիւն չպատճառի այն փաստը, որ վաղուց ի վեր արեւմտահայերէնը դադարել է լինել բնական գիտութիւնների լեզու (վերջին անգամ ե՞րբ է հրատարակուել արեւմտահայերէն աշխատութիւն, դիցուք, կենսաբանութեան, տնտեսագիտութեան, բնագիտութեան վերաբերեալ....): Կամ որ արեւելահայերէն աշխատակցութիւնները գերազանցում են արեւմտահայերէնին Սփիւռքի մեր հայագիտական հրատարակութիւններում (մեր հպարտութիւն «Բազմավէպը» եւ «Հանդէս ամսօրեան», Պէյրութի «Հայկազեան հայագիտական հանդէսը»): Իրականում այս պատկերը լաւատեսական չես համարի...

ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆԸ՝ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ԳՐՈՂՆԵՐԻ ԼԵԶՈՒ 

Ի տարբերութիւն ակադեմիականի, արեւմտահայերէնը, բարեբախտաբար, շարունակում է մնալ գրական լեզու, եւ վերջին տարիներին նկատելի է, որ այդ լեզուով ստեղծագործում են ոչ միայն աւանդաբար միջինարեւելքցիներ, այլեւ ամենակուլ Արեւմուտքում ծնուած-մեծացածներ (առանձին նիւթ է արեւմտահայերէն ստեղծագործող մի քանի արեւելահայերի պարագան): Շատ չեն նրանք, սակայն նրանց օրինակներն աւելի քան խրախուսիչ են եւ փոքր-ինչ յուսադրող: Մի քանիսը կայացած հեղինակներ են, միւսները կատարում են յաջող գրական փորձեր (ինչպէս ամերիկահայեր Թամար Պօյաճեանը եւ Միրնա Տուզճեանը ), ուստիեւ ժամանակը ցոյց կտայ, թէ կը կայանա՞ն նրանք արդեօք հայ գրականութեան անշահ անդաստանում: Հայագրութիւն մինչեւ անգամ առկայ է օտարազգի մայրերից ծնուած մի քանի ամերիկահայ երիտասարդների մէջ՝ երգահան Քրիստափոր Նաճարեան, արձակ եւ չափածոյ գործերով հանդէս եկող Ջեսի Արլէն եւ իր վաղամեռիկ քոյրըՙ Թենի Արլէն (որոնց հայ հայրը մինչեւ անգամ հայախօս չէ), ինչպէս նաեւ ԱՄՆ-ում ծնուած եւ Ֆրանսիայում ապրող վերոյիշեալ Քրիստիան Բատիկեանը, որն արդէն իսկ կայացել է որպէս արեւմտահայ գրող: Աւելին, կանադաբնակ Լորա եւ Թամար Փաթաքֆալուի քոյրերը հունգարացի հօր եւ հայ մօր զաւակներ են, որոնք սակայն, հայկական դպրոցական կրթութեան շնորհիւ դարձել են հայագիր հեղինակներ... Է՛լ աւելին. 1983-ին ծնուած գերմանացի Եոնաթան Շպանգենբերգը տաս տարի ապրելով Լիբանանի Այնճար հայկական գիւղում եւ այնտեղ ստանալով դպրոցական կրթութիւնըՙ գրում է արեւմտահայերէն բանաստեղծութիւններ... Վերջին դէպքը մեզ կրկին համոզում է, որ ազգային պատկանելիութիւնը յաճախ երկրորդական է դառնում՝ ստորադասուելով լեզուին, կրթութեանը եւ միջավայրին: Հայաստանում չապրած գերմանացին գրում է հայերէն քեթուածներ, մինչդեռ ողջ կեանքը Երեւանում ապրող Մարիամ Պետրոսեանն իր ռուսերէն վէպով մտել է ռուս արդի արձակ, իսկ Տաւուշում ծնուած-մեծացած ու հայկական կրթութիւն ստացած Նարինէ Աբգարեանը, ապրելով ռուսական միջավայրում, սկսեց գրել ռուսաց լեզուով ու նոյնպէս դարձաւ ռուս գրականութեան ներկայացուցիչ...

Այն, որ վերոյիշեալ երիտասարդները, հայերէնին հաւասար տիրապետում են անգլերէնին, ֆրանսերէնին կամ գերմաներէնին, որոնք, ըստ էութեան, նրանց առաջին լեզուներն են, սակայն նախընտրում են ստեղծագործել հայերէնով, ունի տարբեր բացատրութիւններ: Ըստ 29-ամեայ Ջեսի Արլէնի՝ «Հայերէն (մանաւանդ արեւմտահայերէն) աշխարհին մէջ կարծեմ թէ կարեւոր տեղ մը կրնամ գրաւել՝ եւ ոչ միայն որպէս մէկը, որ ուշ սորված է հայերէն, թէեւ ատիկա ալ, անշուշտ, կարեւոր է։ Եւ անմիջապէս ունկնդիրներ ունիմ հայերէնով։ Անգլերէնով անանկ չէ բնաւ։ Եւ անհամար գրողներ կան։ Իսկ երիտասարդ արեւմտահայերէնով գրողնե՞ր՝ քանի մը ձեռքով կը հաշուի»:

Մնում է մաղթել, որ նշուած երիտասարդները կայանան որպէս արեւմտահայ գրողներ եւ տարիներ անց Զաւէն Պիպէռեանի նման ստիպուած չլինեն ասել. «Բայց անկեղծօրէն խոստովանիմ որ, այսօր, կը զղջամ հայերէնի սկսած ըլլալուս: Եթէ քսան տարեկան եղած ատենս գիտնայի թէ ի՞նչ ըսել է հայ գրող ըլլալ, երբեք չէի ձգեր ֆրանսերէնը, «քանի որ հայ եմ, հայերէն պէտք է գրեմ» խորհելով» (Զաւէն Պիպէռեան, Մրջիւններու վերջալոյսը, Ստանպուլ, 2007, էջ 553)...

«Ազգ-Մշակոյթ», 14 Դեկտեմբեր 2018