Հանդիպում՝ Մարկ Նշանեանի հետ

Անցնող Մայիս 29-ին «Նոր Յառաջ»-ի նախաձեռնութեամբ Փարիզի Անաքօ տափանաւուն վրայ հանդիպում մը կայացաւ Մարկ Նշանեանի հետ, վերջինիս «Պատկեր, պատում, պատմութիւն» երկհատոր գիրքի հրատարակութեան առիթով (*)։ Հայերէն լեզուով կ՚ընթանար երեկոն։ Հանդիպման բնանիւթն էր՝ վկայի եւ վերապրողի կերպարները 20-րդ դարու ֆրանսացի եւ հայ վիպագիրներու գործերուն ընդմէջէն։ Ի հարկէ պրն. Նշանեանի հրատարակած աշխատասիրութեան առաջին հատորը մենագրութիւններ կը պարունակէ ֆրանսացի գրող եւ մտաւորական Մօրիս Պլանշոյի եւ Ժորժ Պաթայլի մասին։ Իսկ երկրորդ հատորը՝ Զապէլ Եսայեանի, Գրիգոր Պըլտեանի, Շահան Շահնուրի եւ Զարեհ Որբունիի մասին։

***

Երեկոյթին բացումը կատարեց խմբագիր Ժիրայր Չոլաքեան։ Շնորհակալութիւն յայտնեց Նշանեանին, որ ընդառաջած էր հրաւէրին ու խօսքը տուաւ իրեն։

Բանախօսը իր ելոյթին սկիզբը յատկապէս շեշտեց, թէ «Պատկեր, պատում եւ պատմութիւն» գիրքին առաջին հատորէն առաջ՝ պէտք է անպայման կարդալ Մօրիս Պլանշոյի «Վիպումներ» (Récits) գիրքը ուր իր թարգմանութեամբ լոյս տեսած են ֆրանսացի գրողին «Մահավճիռը» (1948), «Պատո՞ւմ մը» (1949, բայց 1973-ին վերատպուած La folie du jour — «Օր-ցերեկուան խելագարութիւնը» վերնագիրով) եւ «Վերջին մարդը» (1957) երեք վիպակները։ Հետեւաբար բանախօսութեան մէկ կարեւոր մասը այս վիպակներուն եւ անոնց մէջ շօշափուած հարցերուն նուիրուած էր։ Մասնաւորաբար անդրադառնալով 1957-ի վիպակին, Նշանեան ըսաւ, թէ Պլանշոյի համար (ի տարբերութիւն Նիցչէի) «վերջին մարդ»-ը շատ բացայայտ կերպով՝ ա՛յն է, որ չի կրնար ըլլալ ինքն իր վկան, ա՛յն է, որ ինքն իրեն վկայելու կարողութենէն զրկուած է, կամ պարզ ու մեկին՝ այն մարդն է, որուն մէջ վկան մեռցուած է։ Պէտք է փորձել երեւակայել, թէ մարդ ինչպէ՞ս կրնայ ապրիլ երբ իր մէջ վկան մեռցուած է։ Բայց պէտք ունի՞նք երեւակայելու։ Այդ չէ՞ արդեօք մեր ընդհանուր վիճակը։ Աղէտի վերապրողին համար այս շատ ընթացիկ փորձառութիւնը լաւագոյնս նկարագրուած է, կ՚ըսէ Նշանեան, ֆրանսացի վիպագիրին կողմէ։

Պլանշոյի պատմասանը այդ անվկայ մարդէն յափշտակուած՝ ինքն իրեն հարց կու տայ, թէ «արդեօք ե՞ս պէտք է ըլլամ իր վկան», այսինքն կատարել այն դերը որ այդ մարդը ինքն իր համար չի կրնար կատարել։ Պատմասանը կը հասնի այն եզրակացութեան, որ անհրաժեշտ է ո՛չ թէ ըլլալ այն վկան, որ ինք չի կրնար ըլլալ, այլ ընդհակառակն՝ պաշտպանել վերջին մարդուն «անվկայութիւնը», պաշտպանել այդ բացառիկ փորձառութիւնը։ Բնական է՝ ինքն իր վկան ըլլալու կարողութենէն զրկուողը չի կրնար նաեւ հասկնալ թէ ի՛նչ է պատմական իրադարձութիւն մը, ի՞նչ է պատմական ճշմարտութիւնը, որուն մենք ա՛յն աստիճան կը հաւատանք որ չենք կրնար ապրիլ առանց անոր։ Եւ այս իրողութիւնը ճիշդ է վերապրողին համար աւելի քան ուրիշ ոեւէ մէկուն։ Պէտք է պատմական ճշմարտութիւն մը գոյանայ, որպէսզի իմաստաւորուինք մենք մեր ինքնութեան մէջ որպէս վերապրող։ Այդ պնդումով, չենք անդրադառնար անշուշտ որ վերապրող ըլլալ կը նշանակէ մեռած ըլլալ որպէս վկայ։ Ահա՛ վերապրողի ներքին հակասութիւնը։ Մարկ Նշանեան բացատրեց, թէ բացի Ժաք Տերիտայէն (եւ անշուշտ Մօրիս Պլանշոյէն) ցարդ ո՛չ ոք այս բարդ խնդրին անդրադարձած է ըստ պատշաճի։

Երկրորդ հատորին մասին՝ բանասխօսին խօսքը աւելի կարճ եղաւ։ Հատորին մասնակի ենթախորագիրն է՝ «Մրցակցութիւններ»։ Մրցակցութիւն՝ այր ու կնոջ միջեւ, վերապրողին եւ վկային միջեւ, գիրին եւ պատկերին միջեւ, գրականութեան եւ նկարչութեան միջեւ, կամ ընդհանուր առմամբ գրողներուն՝ իրենք իրենց միջեւ։

2009-ին Նշանեան գրած է Զապէլ Եսայեանի մասին՝ «Գրականութիւնը որպէս մրցադաշտ», «Վկայագրութիւն եւ հեղինակութիւն» եւ «Քաղաքացիութեան սկզբունքը» գլուխներով։ 2010-ի ամառը Պոլիսէն վերադարձին որոշած է գրել Գրիգոր Պըլտեանի վիպաշարին առաջին վեց հատորներուն մասին։ Այն ատեն արդէն լոյս տեսած էր եօթներորդը, որ կը կոչուի «Շրջում», բայց այդ մէկը նկատի չէ առած, որովհետեւ առաջին վէպերուն ինքնամեկնաբանութիւն մը կը հրամցնէ «Շրջում»-ը, հետեւաբար՝ առանձին քննութեան կը կարօտի։ Այդ քննութիւնը վերջերս Երեւանի առցանց «Ինքնագիր հանդէս»-ի էջերուն մէջ լոյս տեսած է։ Իսկ ինչպէս գիտենք՝ Պըլտեանի վէպերուն մէջ պատկեր կոչուածը կեդրոնական դեր կը խաղայ (մինչեւ 5-րդ հատոր)։ Պըլտեանի գործին շուրջ այդ մենագրութիւնը ուրեմն առաջին աշխատանքն էր ուր պատկերի, պատումի եւ պատմութեան հարցերը քով քովի կու գային։ Անկէ ետքն է, որ հեղինակը խորհած է թէ այլեւս ժամանակը եկած էր պատկերի մասին առանձին անդրադառնալու։ Այդտեղ է որ սկսած է գրել լուսանկարիչ արուեստագէտ Գարոլ Ֆէքէթէի գործին շուրջ։ Այդ աշխատասիրութեամբ կը սկսի «Պատկեր, պատում, պատմութիւն»-ի առաջին հատորը (որ կողքին վրայ նաեւ կը հրամցնէ Ֆէքէթէի «Մոմիա»ներէն մէկը)։ Ֆէքէթէի մասին աշխատանքն է, Նշան-

եանի բացատրութեամբ, որ բնոյթ փոխած է, ու առիթը տուած է Մօրիս Պլանշոյի գործերուն անդրադառնալու, եւ ի միջի այլոց՝ վերընթերցելու վերջինիս «Գրական տարածքը» (L'Espace littéraire) վերնագրուած 1952-ի գիրքին վերջաբանը, պատկերի կրկնակի բնոյթին անդրադարձող այդ ապշեցուցիչ վերջաբանը, ուր պատկերին երեւոյթը եւ (անսպասելի կերպով) «դիակ»-ին շքեղութիւնը խորհրդաւոր կերպով իրենց արժէքները կը փոխանակեն։

Բ. հատորին մէջ տեղ գտած են նաեւ Սփիւռքի առանցքին գտնուող Շահնուրի եւ Որբունիի միջեւ մրցակցութեան հարցերը։ Շահնուր եւ Որբունի միեւնոյն ատեն սկսած են իրենց գրական գործունէութիւնը։ 1929-ին հրատարակուած են Շահնուրի «Նահանջը առանց երգի»-ն եւ Որբունիի «Փորձը» վէպը։ Ինչպէս ծանօթ է, Շահնուրի գիրքը մեծ յաջողութիւն արձանագրած է, իսկ Որբունիի գործը երկար ատեն՝ մոռացութեան մատնուած։ Որբունին քառասուն տարի սպասած է «Հալածուածները» շարքին երկրորդ հատորը՝ «Թեկնածուն» (1967) գրելու համար, որ հաւանաբար Սփիւռքի կեդրոնական վէպն է կամ վէպերէն մէկը։ Նշանեան ցոյց տուաւ այս երկուքին մօտ վերապրումի, ինչպէս նաեւ պատկերի եւ վերապրումի միջեւ կապակցութեան հարցերուն ճնշիչ ներկայութիւնը։

Երկրորդ հատորին վերջաւորութեան Որբունիի վերաբերեալ կան երկու ուսումնասիրութիւններ եւս, մէկը «Ասֆալթի» (1971), միւսն ալ «Թեկնածուի» մասին։ Անոնց մէջ կրկնութեան, թարգմանութեան եւ ներումի հարցերը կ՚արծարծուին։ Հատորի վերջաւորութեան որպէս յաւելուած հրամցուած են Որբունիի «Սովորական օր մը» (1973) վէպէն քաղուած քանի մը էջեր։ Առաջին հատորին վերջաւորութեան ալ՝ յաւելուած մը կայ, որ Պլանշոյէն եւ Պաթայլէն էջեր կը հրամցնէ թարգմանաբար, ի միջի այլոց՝ «Գրական տարածքը»-ի վերջին բաժինէն առնուած այն մասը որ կը վերաբերի պատկերի եւ «պատկերակայութեան» երկու տարբերակներուն, նաեւ՝ Պաթայլի «Ներքին փորձընկալումը» գիրքէն մաս մը։ Մարկ Նշանեան սովորութիւն ըրած է իր գիրքերուն վերջաւորութեան թարգմանաբար էջեր հրամցնելու այս ձեւով, քանի որ նոյնը ըրած էր հակառակ ուղղութեամբ ֆրանսերէն գրուած ու տպուած իր Entre l'art et le témoignage աշխատասիրութեան երեք հատորներուն մէջ (MētisPresse, 2006-2008), ուր կան օրինակ՝ Դանիէլ Վարուժանէն եւ Յակոբ Օշականէն երկարաշունչ թարգմանութիւններ։ Բայց այս՝ «Պատկեր, պատում, պատմութիւն»-ի երկրորդ հատորի վերջաւորութեան դրուած յաւելուածը բացառիկ է, քանի որ թարգմանութիւն չէ։ Ահաւասիկ ի՛նչ կը գրէ Նշանեան այս մասին սոյն հատորի յառաջաբանին մէջ (էջ 32).

Սփիւռքն է նախ եւ առաջ որ անտարբեր գտնուած է իր իսկ արժէքներուն նկատմամբ։ Չէ գիտցած եւ խորքին մէջ չէ ուզած պատրաստել աշխարհին հետ քայլ պահել գիտցող հայալեզու մտաւորականութիւն մը։ Իր խորագոյն վիպագիրներէն ու մտածողներէն մէկը, յանուն Որբունիի, երբեք չէ կարդացուած ու իր գործերը այսօր լիովին անգտանելի են։ Գործերը վաղը կրնան տպուիլ, հարց մը չէ։ Բայց թարգմանել պէտք է Սփիւռքին համար, նոյն լեզուով թարգմանել պէտք է, ինչ որ առանց թարգմանութեան պիտի չլսէր ու պիտի չլսէ ան երբեք ինքն իր մասին։ Թերեւս լսէ հանդիպակաց ափէն։ / Ահա՛ ինչու հոս վերջաւորութեան, Յաւելուածի ձեւով հրամցուած, ընթերցողը պիտի գտնէ Որբունիի Սովորական օր մը վէպէն արտագրուած այն էջերը, որոնք կը վերաբերին հայրական նայուածքին հասած աւերի ու աղէտի սրբագրութեան։ Քանի որ Որբունիի գործերը բացակայ են հրապարակէն, այս ձեւով ընթերցողը գոնէ իր աչքին առջեւ պիտի ունենայ աչքին վէրքը։

Մարկ Նշանեան այնուհետեւ պատասխանեց ներկաներու հարցումներուն։ Տեղեկացուց, թէ քանի մը ամիս առաջ թարգմանած է Նիցչէի վերջին գիրքերէն մէկը՝ «Դերաքրիստոսը»։ Ըսաւ թէ Նիցչէ եւ Պլանշօ պէտք է կողք կողքի կարդալ, որովհետեւ ձեւով մը զիրար կ՚ամբողջացնեն։ Իսկ այն հարցումին, թէ՝ «Ինչո՞ւ ֆրանսերէնէ հայերէն թարգմանութիւններ ընելով կը զբաղի եւ ոչ՝ հակառակը։ Արդեօք թարգմանութիւնը ուղղուած է յատկապէս հայաստանցի՞ ընթերցողին», Նշանեան պատասխանեց. «Կը թարգմանեմ մեռեալ լեզուով մը, կը թարգմանեմ վերապրող լեզուով մը։ Կը գրեմ որպէսզի հասկցուի թէ ի՛նչ է վերապրող լեզու մը, այսինքն լեզու մը որ կենդանի է որպէս մեռեալ։ Բայց անձնասպան չըլլալու համար, լաւ է ընթերցողներ ունենալը։ Այսօր արձագանգը կու գայ Հայաստանէն։ Այդ ալ ի վերջոյ՝ խնդրին էութեան մաս կը կազմէ»։

***

Հարկ է նշել, թէ հեղինակը իր ելոյթին ընթացքին անդրադարձաւ նաեւ 2017-ի սկիզբը Մոնրէալի մէջ Գառնիկ աւ. քահանայ Գօյունեանի խմբագրութեամբ լոյս տեսած «Ներման հարցը» վերնագիրը կրող հատորին («Բան եւ Գիր» մատենաշար թիւ 9)։ Ժողովածոյին մէջ տեղ գտած են Բիւզանդ Եղիայեանի՝ «Ատանայի հայոց պատմութիւն» գիրքէն հատուած մը՝ մոռնալու, ներելու եւ վրէժխնդրութեան մասին, Րաֆֆի Աճէմեան՝ «Ներե՞լ թէ չներել. մօտեցման փորձ մը Գրիգոր Պըլտեանի արձակին մէջէն», Վարդան Մատթէոսեան՝ «Մեծ ոճիրը կամ “Մեծ Եղեռն”ին նշանակութիւնը», Նորվան արք. Զաքարեան՝ «Աքսորի աստուածաբանութիւն/Տեսակէտ մը», Գառնիկ աւ. քհնյ. Գօյունեան՝ «Միմումնային բրտութիւնը եւ անոր վախճանը», Ռայնհոլտ Նիպուր՝ «Սէրը որպէս ներում» (թարգմանութիւն՝ Գառնիկ աւ.ք.Գ.) եւ Մարկ Նշանեան՝ «Ներել անկարելին»։ Վերջինս թարգմանած է Ժաք Տերիտայի հետ կարեւոր հարցազրոյց մը, որ ծանօթ է «Le siècle et le pardon» անունով եւ նոյն Տերիտայի «Avouer l’impossible» գրութենէն հատուած մը։ Այս երկու թարգմանութիւններն ալ հատորին մաս կը կազմեն։

Մ. Նշանեան ըսաւ թէ ներումի մասին իր երկարաշունչ մտմտուքը ծայր առած է Պոլսոյ տարիներուն, երբ սկսած է դասախօսել Սապանճը անգլիալեզու համալսարանին մէջ։ Ճիշդ այդ օրերուն, այսինքն 2009-ի սկիզբը հրապարակուեցաւ թուրք չորս մտաւորականներուն կոչը, որ կը վերաբերէր ներումի եւ ներողութիւն խնդրելու հարցին (անոնց մտքին մէջ այդ երկուքը չէին զանազանուեր)։ «Ներումի ամբողջ հարցը վերամտածուելու կարիքը ունի ոչ թէ պատմական կամ բանասիրական իմաստով, այլ ուղղակի յստակ պարագայէ մը մեկնելով, ինչպէս օրինակ այդ չորս թուրք մտաւորականներու ներողութեան խնդրանքին որպէս հակազդեցութիւն»։ Ներումի հարցը յատկանշանական է նաեւ Ժաք Տերիտայի մօտ, որ մեկնած է Ժանգելեվիչ անունով ֆրանսացի փիլիսոփայի գաղափարներէն, գրի առնուած այն շրջանին՝ երբ Ժանգելեվիչ Ողջակէզը անժամանցելի դարձնելու հարցը կ՚արծարծէր։ Միեւնոյն ժամանակ՝ Տերիտա կը փորձէր հասկնալ այսօրուան աշխարհի մէկ ծայրէն միւսը ծաւալող ներումի կամ ներողութեան «թատրոն»-ին խորունկ պատճառները, որոնք չէին կրնար ամէն պարագայի դիւրութեամբ զուգադիպիլ «հաշտութեան» հրամայականներուն հետ։

---------------------

(*) Առաջին հատորը լոյս տեսած է 2015 Նոյեմբերին, իսկ երկրորդը 2016 Նոյեմբերին, «Ակտուալ Արուեստ»-ի հրատարակութեամբ, Երեւան։ Այս հրատարակութիւններուն պատասխանատուն Վարդան Ազատեանն է, որ «Աշոտ Յովհաննիսեանի անուան հումանիտար հետազօտութիւնների ինստիտուտ»-ի հիմնադիրն է։

«Նոր Յառաջ», 15 Յունիս 2017