Փոքր Ասիոյ մէջ

«Ժամանակ» օ­րա­թեր­թը 2015 թուա­կա­նի մթնո­լոր­տին մէջ կը վե­րար­ժե­ւո­րէ իր նա­հա­տակ աշ­խա­տա­կից­նե­րուն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը։ Ծա­նօթ է, որ 1915 թուա­կա­նին նահատակուած մտա­ւո­րա­կան­նե­րուն կա­րե­ւոր մէկ մա­սը այդ շրջա­նին աշ­խա­տակ­ցած էին թեր­թիս։ Ե­ղեռ­նէն դար մը անց ա­նոնք այ­սօր կ՚ո­գե­կո­չուին՝  սրբա­դա­սուած ըլ­լա­լով նաեւ Ցե­ղաս­պա­նու­թեան 100-րդ տա­րե­լի­ցին առ­թիւ։ Թէ՛ ա­նոնք ո­գե­կո­չե­լու եւ թէ ի­րենց ար­տադ­րան­քը մե­րօ­րեայ սե­րունդ­նե­րու յի­շո­ղու­թեան մէջ թար­մաց­նե­լու առաջադրութեամբ «Ժամանակ» ո­րո­շած է իր նա­հա­տակ հե­ղի­նակ­նե­րէն մէկ քա­նիին գործե­րը վե­րահ­րա­տա­րա­կել։ Այս­պէս, թեր­թիս խմբա­գիր ու բա­նա­սէր Սե­ւան Տէյիրմենճեա­նի ջան­քե­րով լոյս տե­սած է Երուանդ Սրմա­քէշ­խան­լեա­նի կող­մէ «Ժամանակ»ի մէջ ստո­րագ­րուած եր­կե­րու ժո­ղո­վա­ծոն։ Այս գոր­ծը ամ­րան ներ­կայ շրջանին գրա­սէր­նե­րու տրա­մադ­րու­թեան տակ կը դրուի՝ հա­շուի առ­նե­լով, որ Սփիւռ­քէն ալ բազ­մա­թիւ հա­յեր այս շրջա­նին կ՚այ­ցե­լեն քա­ղաքս։

Ե­րու­խան (1870-1915), ա­րեւմ­տա­հայ գրա­կա­նու­թեան կա­րե­ւոր ա­նուն­նե­րէն մէ­կը, իր նահա­տա­կու­թեան 100-րդ տա­րին, կը ներ­կա­յա­նայ բո­լո­րո­վին նոր հա­տո­րով մը։ Ե­րուանդ Սրմա­քէշ­խան­լեան ի­րա­պաշ­տա­կան հո­սան­քի յա­ռա­ջա­տար­նե­րէն մէկն էր։ «Ա­մի­րա­յին աղ­ջի­կը» վէ­պը, ձկնորս­նե­րու կեան­քէն քա­ղուած իր նո­րա­վէ­պե­րը ար­ժա­նի տեղ մը ապահո­ված էին ի­րեն՝ Ար­փիա­րեա­նի, Բա­շա­լեա­նի, Կամ­սա­րա­կա­նի, Օ­տեա­նի նման հեղինակնե­րու կող­քին։ 1896-ին, հա­մի­տեան հա­լա­ծանք­նե­րուն հե­տե­ւան­քով, Պոլ­սէն դէ­պի Պուլ­կա­րիա եւ Ե­գիպ­տոս հե­ռա­ցած ա­րուես­տա­գէ­տը, 1908-ին, սահ­մա­նադ­րու­թեան վերահռչակման տա­րին, մայ­րա­քա­ղաք վե­րա­դար­ձող հե­ղի­նակ­նե­րէն մէկն էր նաեւ։ Ա­հա այդ թուա­կա­նին իսկ Ե­րու­խան դար­ձած էր «Ժամանակ»ի աշ­խա­տա­կից­նե­րէն մէ­կը՝ ստորագ­րե­լով քա­ղա­քա­կան ու ազ­գա­յին նիւ­թե­րուն վե­րա­բե­րեալ հրա­պա­րա­կագ­րա­կան յօ­դուած­ներ, ինչպէս նաեւ քա­նի մը նո­րա­վէ­պեր։ ՀՅԴ­-ի մա­մու­լին հա­մար յօդուած­ներ ստորագ­րող Երու­խան «Ժամանակ»ի է­ջե­րուն վերս­տին կը յայտ­նուի 1913-ին, երբ ար­դէն սկսած էր իր կեան­քը ապ­րե­լու Խար­բեր­դի մէջ, որ­պէս ման­կա­վարժ։

Ե­րու­խա­նի «Ժամանակ»ին բե­րած աշ­խա­տակ­ցու­թիւ­նը կա­րե­ւոր է նկա­տի ու­նե­նա­լով այն հան­գա­ման­քը, որ ան ման­րան­կարն է իր գրա­կան ամ­բողջ գոր­ծու­նէու­թեան։ Նախ զին­քը կը ճանչ­նանք որ­պէս գե­ղա­րուես­տա­կան գրա­կա­նու­թեան պատ­կա­նող ա­նուն մը՝ իր նորավէ­պե­րով։ «Ժամանակ»ի է­ջե­րուն Ե­րու­խան ստո­րագ­րած է չորս նո­րա­վէ­պեր, որոնցմէ երկու­քը ա­ռա­ջին ան­գամ է, որ մաս կը կազ­մեն հա­տո­րի մը, իսկ միւս եր­կու­քը նա­խա­պէս տպագ­րուած են հե­ղի­նա­կի կեն­դա­նու­թեան օ­րօք տպագ­րուած հա­տո­րին, ինչպէս նաեւ Փա­րի­զի, Ե­րե­ւա­նի ու Ան­թի­լիա­սի հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րուն մէջ։

Ե­րու­խա­նի հրա­պա­րա­կա­խօ­սու­թիւ­նը... Մամ­լոյ տար­բեր մի­ջոց­նե­րու է­ջե­րուն ցրուած քաղա­քա­կան ու հա­սա­րա­կա­կան բնոյ­թով այս յօդուած­նե­րը ցարդ չեն ամ­փո­փուած առանձին հա­տո­րի մը մէջ։ Այս հա­տո­րը ա­ռա­ջին փորձ մըն է այդ ուղ­ղու­թեամբ։ Ե­րու­խան իր յօ­դուած­նե­րուն ընդ­մէ­ջէն կը յայտ­նուի որ­պէս մէ­կը, որ սրտցա­ւօ­րէն կը հա­կի երկ­րի առօ­րեայ հար­ցե­րուն վրայ, սահ­մա­նադ­րու­թեան խոս­տա­ցած ի­րա­ւունք­նե­րուն հան­դէպ խստա­պա­հանջ եւ օս­մա­նեան հայ­րե­նի­քին հա­ւա­տա­ցող մը, ինչ­պէս էին մեծ մա­սամբ իր սերն­դա­կից­նե­րը։

Եւ վեր­ջին նո­րու­թիւն մը եւս։ Ե­րու­խան նե­ղուած ու ձանձ­րա­ցած Պոլ­սոյ մի­ջա­վայ­րէն, մխիթա­րու­թիւն կ­­՚ո­րո­նէ հայ­րե­նի մթնո­լոր­տին մէջ՝ ու­սուց­չա­կան պաշ­տօն ստանձ­նե­լով Խար­բեր­դի մէջ, ուր կը դառ­նայ տեղ­ւոյն Կեդ­րո­նա­կան վար­ժա­րա­նին տե­սու­չը։ Դէ­պի հայրե­նիք իր ճա­նա­պար­հոր­դու­թիւ­նը եւ գա­ւա­ռա­կան կեան­քը ան Պոլ­սոյ ըն­թեր­ցող­նե­րուն կը ներ­կա­յաց­նէ «Փոքր Ա­սիոյ մէ­ջէն» խո­րագ­րեալ յօ­դուա­ծա­շա­րով մը, որ ինչ­պէս միւսները, ա­ռա­ջին ան­գամ ի մի կը բե­րուի այս հա­տո­րին մէջ։

«Փոքր Ա­սիոյ մէ­ջէն» հա­տո­րը կազ­մած, խմբագ­րած ու ծա­նօ­թագ­րած է բա­նա­սէր ու գրակա­նա­գէտ Սե­ւան Տէ­յիր­մեն­ճեան։ Յա­ռա­ջա­բա­նի հե­ղի­նակն է սփիւռ­քա­հայ ա­նուա­նի բանա­սէր Վար­դան Մատ­թէո­սեան։ Կող­քը պատ­րաս­տուած է տա­ղան­դա­ւոր նկա­րիչ Ա­րէտ Կը­ճը­րի կող­մէ։ Տպագ­րու­թիւ­նը ի­րա­կա­նա­ցուած է «Ժամանակ»ի կող­մէ, որ­պէս երկ­րորդ հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը իր դարադարձին ձօ­նուած մա­տե­նա­շա­րին, Քա­սի­մի «Օ­րուան մտա­ծում­ներ»էն ետք։

Մեծ Ե­ղեռ­նի նա­հա­տակ գրող­նե­րէն Ե­րու­խան ե­ղե­րա­կան վախ­ճա­նին 100-րդ տա­րե­լի­ցին իր մոռ­ցուած գոր­ծե­րով վերս­տին կը խօ­սի հայ հա­սա­րա­կու­թեան հե­տ։

«Ժամանակ», 27 Յուլիս 2015