Հայոց եղեռնը եւ հնդիկները

ԱՐԾՈՒԻ ԲԱԽՉԻՆԵԱՆ



Հայոց ցեղասպանութեան հարիւրամեակի նախաշեմին էլ նորանոր իրողութիւններ եւ մանրամասներ են պարզւում՝ ընդգրկելով նոր, յաճախ անսպասելի ոլորտներ եւ աշխարհագրութիւն… Անցած տարի մեզ համար մեծ բացայայտում էր Երեւանում հիւրընկալուած հնդիկ ժամանակակից հռչակաւոր գրող Ամիթաւ Գոշի կարդացած զեկուցումը՝ «Գերութեան կապանքներ. հնդիկները եւ հայերը Ռաս ալ Այնի բանտային ճամբարներում՝ 1916-–1918 թթ.», որը նա ներկայացրեց «Լռեցնելու (եւ ձայն տալու) ռազմավարութիւններ» գիտաժողովում։ Հնդիկ գրողը տեղեկացրել է, որ 1916-ի Ապրիլին բրիտանա-հնդկական մեծաթիւ զինուած ուժեր Իրաքում յանձնուել են օսմանեան բանակին: Գերի ընկած հնդիկների մի մասին տարել են Սիրիայի հիւսիսում գտնվող Ռաս ալ Այն բնակավայրը՝ երկաթգծի շինարարութիւնում աշխատելու համար: Այս տարածքում գտնուող բանտային ճամբարներում հազարաւոր հայեր են եղել: Հնդիկների եւ հայերի ճամբարները մօտ են եղել, եւ բանտարկեալների կեանքը երբեմն միահիւսուել է: Տասնամեակներ անց Բենգալական շտապ օգնութեան մարմնի կամաւորներից Սիսիր Սարբադհիքարին գրել է պատերազմական տարիների յուշեր՝ հիմնուած իր օրագրի վրայ, որը նա պահել է Մերձաւոր Արեւելքում եղած ժամանակ: Բենգալերէն գրուած այս գիրքն ունեցել է  մասնաւոր հրատարակութիւն՝ 1958-ին: Այն գրեթէ ուշադրութեան չի արժանացել եւ շուտով մատնուել է մոռացութեան: Եւ ահա Ամիթաւ Գոշն իր զեկուցման մէջ ներկայացրել է Սարբադհիքարի յուշերում գերութեան տարիներին հայերի հետ նրա  հանդիպումները:

Հայոց ցեղասպանութեան մասնագէտներին ցարդ անծանօթ մնացած այդ իրողութեանն արձագանգում է 1919 թուականին Պոլսի «Ժողովուրդ» թերթի Յուլիսի 13-ի համարում տեղ գտած մի յօդուած, որ կրկին վերաբերում է Առաջին Աշխարհամարտի տարիներին Իրաքում հայ-հնդկական առնչութիւններին։ Յիրաւի յուզիչ մի դրուագ՝ հնդիկ զինուորականի կողմից թուրքերից յետ վերցուած հայ որբուկի յանձնումը հայկական վարժարանի տեսուչին։ Յօդուածի հեղինակը՝ Սահակ Մեսրոպը, մալաթիացի իրավաբան եւ խմբագիր Մեսրոպ Սահակեանն էր (1889-–1968). այս ծածկանուամբ նա 1910–-1919 թթ. աշխատակցել է պոլսահայ, ֆրանսահայ և ամերիկահայ մամուլին։

Ներկայացնելով Սահակ Մեսրոպի «Հնդիկին նուէրը» գրութիւնը՝ այն յանձնում ենք յատկապէս Հայոց ցեղասպանութեան եւ հայ-հնդկական յարաբերութիւնների պատմութեամբ հետաքրքրուողների ուշադրութեանը։ Յօդուածի ուղղագրութիւնը թողել ենք անփոփոխ։

Հնդիկին նուէրը

Յանկարծ սենեակէս ներս մտաւ երկայնահասակ, սեւամորթ հնդիկ զինուոր մը… Յայտնապէս անխոնջ երեւոյթ մը ունէր, և ճամբորդութենէ վերադարձողի ակնաբախ կերպարանք… Մէկ ձեռքը թուղթի ծրար մը կար, միւսով բռնած էր ձեռքը հազիւ հինգ տարեկան տղեկի մը՝ որ իրեն պէս յոգնած ու պարտասած էր. նուաղկոտ ձեռքերը դէպ ի վար սեւեռած, գլխահակ՝ կարծես տեսակ մը տարտամ անձկանքով՝ կը սպասէր, թէ ի՛նչ պիտի ընէր Հնդկաստանի հեռաւոր անկիւններէն եկած այս հնդիկ զինուորը, որ հիմակ իր ձեռքէն բռնած, կանգնած էր դիմացս…

Աչքերս վեր բարձրացուցի. ընդհատեցի ընթերցումը նամակի մը, որ անպատեհի աշխարհէն կուգար ինծի, անապատի անսահման աւազներէն փրթած աղաղակ մը, ուրուական մը, փոթորիկ մը՝ այդ նամակը, որ օգնութիւն կը հայցէր հրայրեաց աւազներու վրայ սպասող, վրաններու տակ անձկագին տառապող հայ անտէրունչ որբուկներուն՝ նահատակներու սրբազան խլեակներուն համար…

-– Ի՞նչ կ'ուզէք,– հարցուցի…

–- Դո՞ւք էք հայ վարժարաններու տեսուչը,– պատասխանեց ան…

–- Այո՛…

-– Առէ՛ք, պարոն տեսո՛ւչ, առէք այս հայ որբուկը, որ Քէրքուկի մօտ թուրք սպայէ մը ձեռքէն առինք… Ան թուրքերէն կը խօսէր, եւ մենք կը կարծէինք, թէ այդ սպային զաւակը կամ ազգականն է… Միայն համոզուեցանք Հայ ըլլալուն, երբ օր մը, հայ թարգմանի մը հետ գերիներու բանակատեղիին մօտ կեցած պահերնուս լսեցինք այս փոքրիկին լացը, կոկորդային հեծկլտուքը եւ «մայրի՜կ, մայրի՜կ» գոչելը հայ լեզուով… Այդ «մայրիկ, մայրիկը» մատնած էր տղան, զոր առինք ոճրագործ բարերարին ձեռքէն եւ ահա կը նուիրեմ ձեզի, որովհետև լսեցի, թէ դուք կը փնտռէք ձեր ցեղին մնացորդ այս խլեակները… Առէ՛ք այս փոքրիկ սպիտակամորթը, թո՛ղ ըլլայ նուէրը սեւամորթի մը՝ որ յանուն քաղաքակրթութեան ու ազատութեան կռւեցաւ բռնութեան դէմ, այս հեռաւոր անապատներուն մէջ…

Մնացի լուռ… Ոչինչ կրցի ըսել անոր… Շնորհակալութիւն մը անգամ յայտնելու անկարող եղայ… Միայն անթարթ սևեռուած, կը լսէի այդ բարի հնդիկ զինւորին խօսքերը, որ կը շարունակուէին դեռ ականջիս մէջ, երբ ան լռած էր եւ չէր խօսեր իր սահուն, հնդկացուած անգլիերէնովը…

Լռեց ան… Երկար սպասեց այսպէս դիմացս, ոտքի վրայ, մինչեւ որ ուշաբերեցայ ես ու ցաւագին աշխարհներէ վերադարձայ ապրած վայրկեանս… Ցնցուեցայ… Ներողութիւն խնդրեցի զինուորէն, որ այլայլած կը դիտէր զիս, հայ տղեկին ձեռքէն բռնած…

–- Շա՛տ երախտապարտ եմ ձեր անմահական, սրտառուչ նուէրին համար… Կ'ուզէի ձեր անունն ունենալ,– ըսի,– նւիրատուն միշտ յիշելու համար…

–- Խնդիր չէ՛ անունս… Չեմ ուզեր, որ հասկնաք,– պատասխանեց սեւամորթը,– ձեր նուիրատուն քրիստոնեայ հնդիկը թող ըլլայ…

–- Բայց, գոնէ, օր մը այս հայ որբուկը գիտնար իր ազատարարը եւ չի՛ մոռնար,– յարեցի ես,– կը խնդրեմ, յայտնեցէք, որ արձանագրեմ անուննիդ…

-– Երբէ՛ք հարկ չկայ,– կրկնեց ան,– միայն յիշէիք եւ իրեն սորվեցնէիք, թէ քրիստոնեայ հնդիկ զինուորը անապատներէն գտաւ հայ որբուկը եւ յանձնեց իրեններուն... Կը բաւէ այսքան...

Ու վերջին անգամ մըն ալ գրկեց հայ տղեկը, սեղմեց կուրծքին վրայ ծնողական խանդաղատանքով, համբուրեց անոր աչուկները եւ հեռացաւ սենեակէն…

Հայ որբուկը մնաց միս-մինակ դիմացս, սենեակիս մէջ… Նայեցաւ ինծի, որ կը դիտէի զինքը անօրինակ փոթորկումով… Ամբողջ էութեամբ ցնցոած էի, կը դողայի ու կը զգայի, թէ այտերս ի վար տաք կաթիլներ կը կախուին…

Այդ հուսկ բեկորն ալ՝ հայ որբուկն ալ փղձկեցաւ յանկարծ… Ի՛նչ փոխանցուեցաւ մեր հոգիներուն մէջ… Ատիկա ո՛չ ոք չգիտեր… Միայն երկա՜ր, երկա՜ր լացաւ ան ու երկու ժամ յետոյ, երբ անօթի էր ալ, տրուած հացի կտորի մը համար հազիւ թէ վեր առաւ իր տառապած պզտիկ գլուխը…

Այսօր, ամիսէ մը ի վեր, Ամերիկեան Որբանոցի զաւակ մըն է ան՝ հնդիկին նուէրը և սան Պաղտատի Ազգային Վարժարաններուն… Այս մէկ ամսուան ընթացքին ան բաւական սորված է իր մայրենի լեզուն եւ անօրինակ խանդ մը ունի… Միշտ կ'երգէ՛, կ'երգէ՛, կարծես իր մանուկի խռովքները երգին ալիքներուն մէջ մոռնալ կ'ուզէ… Կ'երգէ՝ առանց հասկնալու բառերը… Եղանակէն կարծես շատ բան կը հասկնայ… Ապահովապէս ցեղին ոգին է, որ այդ եղանակներէն կը փոխանցուի անոր հոգիին մէջ ու կը շարժէ անոր շրթները կարօտագին թրթռացումներու...

Ան անուն մըն ալ ունի այսօր… Հրաչ Հնդկազատեան դնել տուի անոր անունը… Բոլոր պզտիկները մանկապարտէզի, բոլոր բախտակիցները անոր՝ այդպէս կը կոչեն զինքը… Անգիտակ՝ ան հաճոյ կը զգայ այս յորջորջումէն…

Հրաչ Հնդկազատեա՜ն...

Եւ, մտածել թէ Հնդկաստանի սեւուկ մէկ զաւակը պիտի գար Միջագետք ու հոն պիտի գտնէր թուրք ոճրագործին մօտ հայ որբուկը եւ ազատագրելով պիտի վերադարձնէր մեզի կրկնելով՝

-– Առէք, ասիկա հնդիկ զինւորին նուէրը թո՛ղ ըլլայ...

Հնդի՛կ, քու նուէրդ օրհնեալ ըլլայ...

Սահակ ՄԵՍՐՈՊ

«Հայաստանի զրուցակից», Ապրիլ 20, 2013